8h hôm 3/12, Hà Nội phủ lớp bụi mịn dày đặc. Chị Hiền, nhân viên vệ sinh môi trường quận Nam Từ Liêm, kéo chiếc khẩu trang màu xanh xuống, ho khan vài tiếng rồi vội đưa tay áo lên che miệng. Lồng ngực phát ra âm thanh lục khục. Mỗi lần ho, chị khom người, tay trái bám vào cán chổi giữ thăng bằng. Người phụ nữ kéo khẩu trang vải lên cao hơn nhưng biết nó chẳng chặn được bao nhiêu bụi mịn.
"Chỉ cần hít một hơi thật sâu, cổ họng lập tức bỏng rát, ngực hơi thắt lại, tôi cảm thấy khó thở vô cùng", chị nói, sau đó tiếp tục công việc giữa bụi đường, mùi khói xe và rác thải hòa lẫn.
Chị Hiền nói cảm thấy khó hơn do ô nhiễm không khí. Ảnh: Thúy Quỳnh
Trên vỉa hè, anh Mai Văn Thiện, 50 tuổi, vừa dừng chiếc taxi uống trà đá chờ khách được chừng 10 phút thì bụi đã bám khắp xe. Người đàn ông cầm điện thoại, ứng dụng đo chất lượng không khí cảnh báo chỉ số AQI và nồng độ PM2.5 đạt mức rất xấu, lên tới hơn 200. Rít lên vài tiếng ho, anh nói ba hôm nay cảm thấy khó thở và tức ngực hơn nhiều, phải trang bị máy lọc không khí ngay trên taxi.
Một người đàn ông chạy xe ôm công nghệ ngồi cạnh nói đã quen với nắng nóng, mưa gió, tắc đường, nhưng điều khiến anh kiệt sức nhất lại là ô nhiễm. Đơn hàng đầu tiên trong ngày là giao chiếc máy lọc không khí đến một căn hộ cao cấp. Anh nghĩ: "Mình đang chở 'không khí sạch' đến cho người giàu, trong khi chính lá phổi mình đang phải lọc bụi để đổi lấy 35.000 đồng phí vận chuyển".
Ba ngày nay, anh rời nhà từ 6h, khi đường phố còn phủ lớp sương mù xám xịt đặc quánh. Dù đã kéo khẩu trang lên tận sống mũi, cơn ho vẫn ập đến ngay khi tiếng động cơ vừa nổ. Mỗi lần dừng đèn đỏ, anh tranh thủ tháo một bên quai để lấy hơi, nhưng luồng khí hít vào chỉ mang theo bụi đường và khói xăng, khiến lồng ngực tức tối, mắt cay xè.
Đường Nguyễn Trãi hôm 1/12. Ảnh: Hoàng Giang
Gần một tuần qua, Hà Nội liên tục trong nhóm 10 thành phố ô nhiễm nhất thế giới theo xếp hạng của IQAir. Sáng 3/12, các trạm quan trắc tại Tây Hồ, Gia Lâm hay Hà Đông đều ghi nhận chỉ số chất lượng không khí (AQI) vượt ngưỡng 200 - mức "rất xấu", cảnh báo nguy hại cho sức khỏe. TP Hà Nội ra văn bản khuyến cáo người dân, đặc biệt người già, trẻ em và người có bệnh hô hấp, hạn chế hoạt động ngoài trời và sử dụng khẩu trang.
Các chuyên gia xác định "kẻ thù" của không khí Hà Nội đến từ ba nguồn chính là nguồn thải nội sinh (giao thông, công nghiệp, xây dựng), nguồn vận chuyển tầm xa từ các tỉnh lân cận hoặc xuyên biên giới, và các yếu tố khí tượng bất lợi. Tình trạng này trở nên trầm trọng hơn vào mùa đông khi địa hình lòng chảo kết hợp với gió mùa Đông Bắc và hiện tượng nghịch nhiệt khiến không khí bị tù đọng, "nhốt" chặt các chất ô nhiễm lơ lửng sát mặt đất thay vì khuếch tán lên cao.
Theo WHO, ô nhiễm không khí là "kẻ giết người thầm lặng". Thống kê của World Bank năm 2021 cho thấy 40% dân số Hà Nội, tương đương 3,5 triệu người, bị ảnh hưởng bởi nồng độ bụi trên 45 μg/m³, gấp 9 lần tiêu chuẩn hiện tại của WHO. Số người tử vong do các nguyên nhân bắt nguồn từ bụi mịn PM2.5 - hạt có đường kính nhỏ hơn hoặc bằng 2,5 micromet - tại Hà Nội chiếm tới 32% cả nước, tương đương khoảng 5.800 ca. Dữ liệu từ Tổ chức đo chất lượng không khí thế giới (AirVisual) và GEOI từ 2019 đến nay đều cho thấy trong mùa ô nhiễm, người thủ đô hít thở tương đương hút 3-4 điếu thuốc mỗi ngày.
Bác sĩ Nguyễn Huy Hoàng, Hội Y học dưới nước và Oxy cao áp Việt Nam, cho biết mỗi hạt PM2.5 thường mang theo kim loại nặng như chì, cadimi, hợp chất hữu cơ độc hại và cả độc tố vi khuẩn, âm thầm xâm nhập nhiều cơ quan trong cơ thể. Chúng kích hoạt stress oxy hóa, làm tổn thương ti thể và ADN. Cơ thể phản ứng bằng cách giải phóng các chất gây viêm, khiến tình trạng này lan rộng từ phổi sang tim mạch và nhiều bộ phận khác. Ngoài ra, chúng làm tăng nguy cơ các bệnh tim mạch như xơ vữa động mạch, hình thành cục máu đông, nhồi máu cơ tim, đột quỵ, đồng thời ảnh hưởng lên não, thận, hệ thần kinh khi độc chất theo máu lan tỏa.
Bác sĩ Đoàn Dư Mạnh, Hội Bệnh Mạch máu Việt Nam, đánh giá mức độ ảnh hưởng lên các nhóm người làm việc thường xuyên ngoài trời còn nghiêm trọng gấp nhiều lần. Tài xế xe ôm, lao công, bán hàng rong hay công nhân... phải hít không khí nhiều giờ liền, dẫn đến ho kéo dài, viêm mũi dị ứng, khó thở, thở khò khè. Nguy cơ viêm phế quản, viêm phổi cao hơn bình thường nhiều lần. Bụi mịn đi sâu tận phế nang làm tổn thương mô phổi, tiếp xúc kéo dài dẫn đến các bệnh mãn tính khó hồi phục.
Hầu hết hạt PM10 - có đường kính 2,5-10 micromet - lắng đọng trong khoang mũi và đường hô hấp trên. Tuy nhiên, hạt PM2.5 có thể xâm nhập vào phế nang phổi rồi đi vào máu. Nghiên cứu của Cơ quan bảo vệ môi trường Mỹ (EPA) cùng nhiều tổ chức khác cho thấy tiếp xúc với nồng độ PM2.5 tăng cao trong vài giờ đến vài tuần có thể gây ra các cơn đau tim liên quan đến bệnh tim mạch, tăng nguy cơ tử vong.
Nghề chạy xe ôm hay nhân viên vệ sinh môi trường vốn đã phải vận động liên tục, khó có điều kiện nghỉ ngơi. Chứng mệt mỏi, đau ngực xuất hiện ngày càng nhiều, cơ thể dễ bị quá tải, làm sức khỏe suy yếu nhanh hơn. Bụi mịn còn gây khô mắt, đỏ mắt, viêm kết mạc. Da cũng dễ bị kích ứng, ngứa, viêm da tiếp xúc. Họ cũng dễ gặp các vấn đề tâm lý như căng thẳng, mệt mỏi, dễ cáu gắt.
Bụi mịn bao trùm thành phố Hà Nội. Ảnh: Thúy Quỳnh
Các chuyên gia khuyến cáo với người thường xuyên làm việc ngoài trời cần dùng khẩu trang đạt chuẩn như N95 hoặc tương đương, thay hàng ngày. Nên nghỉ giữa giờ trong không gian kín như quán nước, cửa hàng, trạm chờ. Tránh đứng lâu tại các điểm có mật độ xe cộ dày đặc. Đeo kính chắn bụi để giảm kích ứng mắt, mặc áo dài tay, đội mũ có vành để hạn chế bụi bám vào da, tóc. Tắm rửa, vệ sinh mũi, họng sau khi về nhà để loại bỏ bụi tích tụ.
Bổ sung nước và tăng cường dinh dưỡng, thực phẩm giàu đạm, rau xanh và trái cây chứa nhiều vitamin C như cam, bưởi để nâng cao đề kháng. Các biện pháp hỗ trợ phổi thải độc gồm tập thở bụng - thở cơ hoành - để tăng lượng oxy và xông hơi nước nóng với tinh dầu nhằm làm ẩm đường thở. Khi cơ thể xuất hiện dấu hiệu viêm hô hấp kéo dài, đau ngực hoặc khó thở, người bệnh cần đến ngay cơ sở y tế để thăm khám.
Sử dụng các ứng dụng uy tín để biết khu vực mình làm việc có ô nhiễm nặng hay không. Khi cảm thấy chóng mặt, tức ngực, khó thở, có thể là cảnh báo cơ thể đang chịu quá tải vì ô nhiễm, nên nghỉ ngơi ít phút trước khi tiếp tục.
