Nhiều người từng cảm thấy chóng mặt thoáng qua hoặc tối sầm mắt khi đứng dậy đột ngột, chẳng hạn lúc bật dậy khỏi giường hay đứng lên sau khi ngồi quá lâu. Hiện tượng này gọi là tụt huyết áp tư thế (orthostatic hypotension), xảy ra khi cơ thể chưa kịp duy trì đủ lượng máu lên não trong khoảnh khắc thay đổi tư thế.
Dù chỉ kéo dài vài giây, nó phản ánh cách tim, mạch máu và hệ thần kinh đáp ứng trước những hoạt động hằng ngày - và đôi khi có thể là dấu hiệu của vấn đề tiềm ẩn.
Lý do hoa mắt, chóng mặt khi đứng lên
Khi đứng lên, trọng lực kéo máu dồn xuống chân và bụng, khiến lượng máu quay trở lại tim giảm đi. Trong điều kiện bình thường, cơ thể sẽ nhanh chóng kích hoạt nhiều cơ chế để bơm máu trở lại não và ổn định huyết áp. Nhưng nếu cơ chế này phản ứng chậm hoặc kém hiệu quả, lượng máu lên não sẽ giảm trong chốc lát, gây ra chóng mặt, mờ mắt, choáng váng. Ở một số người, tình trạng mất cân bằng này kéo dài hơn và có thể gây nguy hiểm, nhất là lúc bạn bắt đầu bước đi trước khi huyết áp ổn định trở lại.
Một nghiên cứu đăng trên JAMA cho thấy khi các phản xạ của hệ thần kinh tự chủ bị chậm hoặc suy giảm, nguy cơ tụt huyết áp tư thế sẽ tăng lên. Những người có độ nhạy thụ thể áp lực (baroreceptor) thấp hoặc mạch máu phản ứng chậm thường bị tụt huyết áp nhiều hơn sau khi đứng dậy.
Ảnh: kaiserpermanente
Các yếu tố sinh lý, lối sống và bệnh lý có thể làm suy yếu khả năng điều chỉnh huyết áp khi đổi tư thế: mất nước khiến thể tích máu giảm; ngồi hoặc nằm quá lâu làm cơ chân không hỗ trợ đẩy máu về tim; mệt mỏi hoặc thiếu ngủ ảnh hưởng hệ thần kinh tự chủ; còn bỏ bữa làm đường huyết hạ, khiến huyết áp kém ổn định.
Bên cạnh đó, những nguyên nhân y khoa và liên quan đến tuổi tác cũng đóng vai trò quan trọng: lão hóa làm giảm độ nhạy của thụ thể áp lực và độ đàn hồi mạch máu; một số thuốc điều trị huyết áp, trầm cảm hay Parkinson có thể gây tụt huyết áp tư thế; thiếu máu làm giảm oxy lên não; tiểu đường gây tổn thương thần kinh tự chủ; còn bệnh tim khiến sức bơm của tim suy yếu.
Nghiên cứu JAMA cũng nhấn mạnh rằng tuổi tác là yếu tố tác động mạnh nhất. Theo đó, người lớn tuổi thường mất nhiều thời gian hơn để huyết áp ổn định, vì vậy họ hay đứng yên vài giây trước khi bắt đầu bước đi.
Nguy cơ và biến chứng
Đa phần các cơn tụt huyết áp tư thế chỉ thoáng qua và không gây hại, nhưng nếu xảy ra thường xuyên hoặc kéo dài, chúng có thể dẫn đến nhiều vấn đề, nhất là khi huyết áp mất nhiều thời gian hơn để ổn định. Các rủi ro có thể gặp gồm té ngã và chấn thương (đặc biệt ở người lớn tuổi hoặc người có vấn đề thăng bằng), giảm sự tỉnh táo trong thời gian huyết áp thấp kéo dài, tim phải làm việc nhiều hơn để bù trừ, dẫn đến mệt mỏi và suy giảm sức bền.
Ngoài ra, tình trạng tụt huyết áp lặp đi lặp lại đôi khi là dấu hiệu của các vấn đề tiềm ẩn như rối loạn thần kinh tự chủ, suy tuyến thượng thận hoặc bệnh tim. Việc thăm khám sớm giúp phát hiện và điều trị kịp thời các bệnh lý này.
Cách hạn chế cảm giác chóng mặt lúc đứng dậy
Nếu bạn hoặc người thân hay bị tụt huyết áp khi đứng lên, có thể áp dụng một số biện pháp để giảm triệu chứng và phòng biến chứng. Những hành động hữu ích gồm uống đủ nước trong ngày, đứng dậy từ tốn (đặc biệt sau khi nằm), siết cơ bắp chân trước khi đứng, không bỏ bữa.
Ngoài ra, bạn nên trao đổi với bác sĩ về tác dụng phụ của thuốc đang dùng, mang vớ áp lực nếu được chỉ định và duy trì vận động thường xuyên để tăng sức mạnh cơ chân.
Nếu các dấu hiệu trở nên nặng hơn, xảy ra hàng ngày hoặc dẫn đến ngất, té ngã, bạn cần được thăm khám y tế để đánh giá nguyên nhân và điều trị kịp thời.
