Hồi đầu năm, khi chia sẻ về bệnh tật của mình ông nói "Đây sẽ là điểm dừng của tôi". Nhưng việc ra đi với José Mujica là một hành trình đau đớn giống như cách ông từng đối mặt 6 phát đạn 50 năm trước, hay 10 năm bị giam trong nhà tù chưa đầy một mét vuông.
José Alberto Mujica Cordano sinh năm 1935 tại Paso de la Arena, ngoại ô Montevideo. Cha ông là chủ một trang trại nhỏ, qua đời trong cảnh nghèo khó khi Mujica mới 6 tuổi. Mẹ ông là người làm vườn. Năm 14 tuổi, Mujica đã xuống đường tham gia biểu tình đòi tăng lương cho người lao động nghèo.
Từng là du kích, Mujica gia nhập nhóm Tupamaros năm 1964, bị bắt bốn lần và hai lần vượt ngục, gồm cả cuộc đào thoát qua đường hầm năm 1971. Ông bị bắt lại năm 1972 và trải qua 10 năm tù khắc nghiệt, gồm 7 năm biệt giam trong buồng giam rộng chưa đến một mét vuông, hiếm khi được ra ngoài.
Để chống chọi nguy cơ phát điên, ông bầu bạn với ếch, chuột.
José Mujica đã trải qua 13 năm tù vì tham gia Phong trào Giải phóng Dân tộc. Ông được ra tù vào ngày 14/3/1985 và trở lại chính trường. Ảnh: EL PAÍS
Được ân xá khi Uruguay khôi phục nền dân chủ năm 1985, ông trở lại chính trường, lần lượt được bầu làm nghị sĩ Montevideo (năm 1994), thượng nghị sĩ (1999) và Bộ trưởng Chăn nuôi (2005). Năm 2010, ông đắc cử Tổng thống.
Nhiệm kỳ tổng thống 2010-2015 của ông Mujica ghi dấu ấn với chương trình nghị sự cấp tiến, đưa Uruguay thành quốc gia tiên phong khu vực khi hợp pháp hóa phá thai, hôn nhân đồng giới, quy định sản xuất, buôn bán cần sa. Các chính sách này khiến thế giới chú ý đến Uruguay.
Ông Mujica thu hút sự chú ý toàn cầu bởi lối sống thanh đạm. Từ khi được ân xá năm 1985 đến lúc qua đời, ông sống tại trang trại nhỏ ở Rincón del Cerro, ngoại ô Montevideo. Ngày đầu tiên đến Thượng viện, ông đi xe máy, mặc thường phục. Ông vẫn làm nông, gắn bó với chiếc máy kéo và chiếc xe Volkswagen Beetle đời 1987 ngay cả khi là tổng thống. Khách đến thăm, dù là nguyên thủ hay hoàng gia đều phải "lội bùn" gặp ông.
"Họ nói tôi nghèo nhưng người nghèo là người cần nhiều. Còn tôi thì không. Tôi học cách sống thanh đạm", ông từng nói với Vua Tây Ban Nha Juan Carlos I, rồi cười: "Còn ngài thì không thể vì ngài không may sinh ra làm Vua".
Ông thường phản bác danh xưng 'tổng thống nghèo nhất thế giới'.
"Đây là thế giới của tôi - không tốt hơn hay tệ hơn, chỉ khác biệt", ông nói. Ông dành phần lớn lương làm từ thiện, không có tiền tiết kiệm, chọn cuộc sống giản dị ở trang trại cùng vợ.
Về chủ nghĩa tiêu dùng, ông cho rằng nó tạo ra xã hội "tự bóc lột". "Bạn có thời gian làm việc, nhưng không có thời gian để sống", ông nói.
José Mujica đi bộ trong trang trại của mình ngày 23/6/2008, tại Montevideo, Uruguay. Ảnh: DANTE FERNANDEZ
Thời gian trong tù, theo ông, là giai đoạn định hình tư duy, buộc con người phải suy nghĩ và đặt câu hỏi hiếm khi xuất hiện trong đời thường.
"Để không phát điên, tôi nhớ lại những gì đã đọc, đã nghĩ khi còn trẻ. Tôi không thể thay đổi thế giới, nhưng những điều đó đã giúp tôi", ông nói với tờ EL PAÍS tháng 11/2024.
Ông ít nói về tra tấn hay khổ sở, không muốn đóng vai nạn nhân và chọn không trả thù quân đội thời độc tài. "Có những vết thương không thể lành, bạn phải học cách sống chung với nó", ông chia sẻ.
Người bạn đời của ông là bà Lucía Topolansky, một đồng đội từ thời du kích. Họ gặp nhau khi hoạt động bí mật, liên lạc qua thư lúc ở tù và tái hợp khi được trả tự do năm 1985.
Bà Lucía cũng là chính trị gia, từng giữ chức Phó tổng thống và là người đeo dải băng tổng thống cho chồng năm 2010. Ông gọi bà là "thói quen ngọt ngào" lúc về già và nói "Nếu tôi còn sống, đó là nhờ bà ấy".
José Mujica tại trang trại của mình tại Montevideo, Uruguay ngày 31/10/2024. Ảnh: EL PAÍS
Cuộc chiến với ung thư thực quản di căn gan khiến ông kiệt sức. Khi bệnh đã quá nặng, ông quyết định ngừng điều trị sau 31 lần xạ trị vì tác dụng phụ. Lần xuất hiện cuối cùng của ông là tại sự kiện vận động tranh cử ba tháng trước.
Tháng 1/2025, ông nói "đây là điểm dừng của tôi" và xin mọi người không phỏng vấn thêm. Ông muốn qua đời tại nhà mình ở trang trại, được an táng dưới gốc cây gỗ đỏ lớn, nơi ông chôn cất chú chó ba chân Manuela năm 2018.
"Và chỉ thế thôi", ông nói về ước nguyện cuối đời.
"Tôi cống hiến đời mình để thay đổi thế giới và chẳng thay đổi được gì nhiều. Nhưng tôi đã có một cuộc đời thú vị", ông nói. "Tôi đã tạo ý nghĩa cho đời mình. Tôi sẽ ra đi hạnh phúc. Tôi đã sống để mơ ước, chiến đấu. Họ đánh đập tôi, nhưng không sao cả, tôi không nợ đời điều gì".
Ngày 14/5, Tổng thống Uruguay Yamandu Orsi thông báo "tổng thống, nhà hoạt động, người dẫn đường và lãnh đạo Pepe Mujica, đã từ trần vào ngày 13/5 sau thời gian chiến đấu với căn bệnh ung thư thực quản".
"Cảm ơn ông vì tất cả những gì đã dành cho chúng tôi và tình yêu sâu sắc đối với nhân dân", Tổng thống Yamandu Orsi viết.
(Theo EL PAÍS)
