Một lon nước ngọt 330ml chứa tới 10 thìa cà phê đường - tương đương 40g, gần gấp đôi mức khuyến nghị hằng ngày của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Với mức tiêu thụ trung bình 70 lít nước ngọt mỗi người mỗi năm, Việt Nam đang đối mặt với “cơn bão” bệnh không lây nhiễm: 21 triệu người mắc bệnh tim mạch, 5 triệu người bị tiểu đường, 40% trẻ em thành thị thừa cân hoặc béo phì.
Lời kêu gọi từ WHO
Tiến sĩ Angela Pratt, Trưởng đại diện Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tại Việt Nam, cảnh báo rằng đồ uống có đường làm tăng nguy cơ mắc tiểu đường loại 2, bệnh tim, đột quỵ và ung thư. Trẻ em và thanh thiếu niên - nhóm nhạy cảm với giá cả - là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Một nghiên cứu của WHO chỉ ra rằng, cứ tăng 10% giá đồ uống có đường, mức tiêu thụ giảm khoảng 7-10%, đặc biệt ở giới trẻ.
WHO khuyến nghị áp thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) để tăng giá bán, từ đó giảm tiêu thụ đồ uống có đường. Chính sách này đã chứng minh hiệu quả tại 117 quốc gia và vùng lãnh thổ, trong đó 104 nước áp dụng thuế TTĐB, chiếm 88% tổng số.
Tại Thái Lan, sau khi áp thuế từ năm 2017, lượng tiêu thụ nước ngọt giảm 20%, góp phần hạ tỷ lệ béo phì ở trẻ em. Philippines cũng ghi nhận kết quả tương tự, với nguồn thu từ thuế được đầu tư vào các chương trình y tế công cộng.
Tại Việt Nam, tiêu thụ đồ uống có đường tăng chóng mặt, từ 1,59 tỷ lít (năm 2009) lên 6,67 tỷ lít (năm 2023) - tăng 420%. Hệ quả là gánh nặng bệnh không lây nhiễm ngày càng lớn: 180.000 ca ung thư mới và hơn 120.000 ca tử vong mỗi năm có liên quan đến chế độ ăn uống không lành mạnh. Tuy nhiên, đại biểu Quốc hội Lê Hoàng Anh (Gia Lai) cho rằng đề xuất áp thuế TTĐB 8% từ năm 2027 và 10% từ năm 2028 là thấp. Ông đề xuất mức thuế suất 10% từ 2026, 20% từ 2030 và bổ sung thuế tuyệt đối theo hàm lượng đường như Thái Lan.
Ông Hoàng Anh cho rằng chính sách thuế là lựa chọn chiến lược, không hành động sẽ gây gánh nặng ngân sách y tế, giảm năng suất lao động và đe dọa sinh mạng người dân. Thuế đồ uống có đường không chỉ liên quan đến sức khỏe mà còn đến đạo đức xã hội, môi trường và con người. Một xã hội văn minh chọn điều đúng đắn dù khó khăn, đòi hỏi trách nhiệm từ cá nhân, doanh nghiệp.
Thuế không nhằm cấm đoán mà khuyến khích hành vi tiêu dùng lành mạnh, giảm gánh nặng y tế, tái phân phối trách nhiệm tài chính, hướng tới miễn viện phí toàn dân giai đoạn 2030-2035, để trẻ em không trở thành bệnh nhân trước khi kịp trưởng thành.
Tại sao chỉ áp thuế đồ uống, không phải bánh kẹo?
Thạc sĩ Vũ Thị Minh Hạnh, Cố vấn cấp cao Viện Chiến lược và Chính sách Y tế (Bộ Y tế), giải thích rằng đường trong đồ uống được hấp thụ trực tiếp vào máu và gan, không tạo cảm giác no, kích thích thèm ăn và làm gia tăng lượng calo tiêu thụ. Ngược lại, đường trong bánh kẹo, chocolate được tiêu hóa chậm hơn, giúp cơ thể kiểm soát lượng calo hiệu quả hơn nhờ kích thích sản sinh insulin và cảm giác no. Nước ngọt hiện chiếm 25% lượng đường tự do ở người lớn và 40% ở thanh thiếu niên, nhưng lại cung cấp “calo rỗng” - không có giá trị dinh dưỡng.
Ví dụ, một học sinh uống 2 lon nước ngọt mỗi ngày có thể tiêu thụ thêm 400-500 calo, tương đương một bữa ăn, nhưng vẫn cảm thấy đói và tiếp tục ăn thêm. Điều này lý giải tại sao đồ uống có đường là mục tiêu chính của chính sách thuế, thay vì các thực phẩm chứa đường dạng rắn.
Áp thuế TTĐB không chỉ là công cụ tài chính mà còn là cách định hướng hành vi tiêu dùng lành mạnh. Ngành công nghiệp đồ uống cần chung tay chịu trách nhiệm cho những thiệt hại sức khỏe mà sản phẩm của họ gây ra, thông qua việc đóng góp vào các chương trình y tế công cộng. Kết hợp với nâng cao nhận thức như công bố hàm lượng đường trên bao bì, chính sách này sẽ khuyến khích người dân chọn đồ uống ít đường hoặc nước lọc, giảm gánh nặng bệnh tật và tiết kiệm hàng trăm tỷ đồng chi phí y tế mỗi năm.
