Tư duy phản biện (hay còn gọi là tư duy phê phán) là kỹ năng tư duy cần thiết, là “tài sản quý giá” cho mọi lĩnh vực, nghề nghiệp. Khả năng suy nghĩ rõ ràng và có lý trí rất quan trọng trước khi chúng ta đưa ra một quyết định nào đó.
Cụm từ “tư duy phản biện” có lẽ còn xa lạ với nhiều người Việt, mặc dù kỹ năng này rất quan trọng và được phổ biến ở nhiều quốc gia phát triển, được trở thành một môn học. Ngày nay, một vài trường Đại học và các trường quốc tế ở Việt Nam đã bắt đầu đưa kĩ năng này vào trong chương trình giảng dạy.
1. Tư duy phản biện là gì?
Tư duy phản biện (Critical thinking) là khả năng suy nghĩ rõ ràng và hợp lý, hiểu được mối liên hệ logic giữa các ý tưởng. Tư duy phản biện là chủ đề của nhiều cuộc tranh luận và suy nghĩ kể từ thời các nhà triết học Hy Lạp đầu tiên như Plato và Socrates, đã và đang tiếp tục là một chủ đề thảo luận hiện nay, ví dụ như khả năng nhận ra tin tức giả.
Tư duy phản biện có thể được mô tả là khả năng tham gia vào tư duy phản xạ và độc lập. Về bản chất, tư duy phản biện đòi hỏi bạn phải sử dụng khả năng suy luận của mình. Đó là về một người học tích cực hơn là một người tiếp nhận thông tin thụ động.
Các nhà tư tưởng phản biện thường đặt câu hỏi một cách nghiêm túc về các ý tưởng và giả định thay vì chấp nhận chúng theo lẽ thường. Họ sẽ luôn tìm cách xác định xem các ý tưởng, lập luận và phát hiện có đại diện cho toàn bộ bức tranh hay không. Các nhà tư tưởng phản biện sẽ xác định, phân tích và giải quyết các vấn đề một cách có hệ thống hơn là bằng trực giác hoặc bản năng.
Một người có kỹ năng tư duy phản biện có thể:
- Hiểu các liên kết giữa các ý tưởng.
- Xác định tầm quan trọng và sự liên quan của các lập luận và ý tưởng.
- Nhận thức, xây dựng và thẩm định các lập luận.
- Xác định sự không nhất quán và sai sót trong lý luận.
- Tiếp cận vấn đề một cách nhất quán và có hệ thống.
- Phản ánh về sự biện minh cho các giả định, niềm tin và giá trị của riêng họ.
Tư duy phản biện là suy nghĩ về mọi thứ theo một số cách nhất định để đi đến giải pháp tốt nhất có thể trong các tình huống mà người suy nghĩ nhận thức được. Người ta thường nói, đó là cách bạn suy nghĩ về bất cứ điều gì hiện đang chiếm giữ tâm trí của bạn để bạn đi đến kết luận tốt nhất có thể.
Vậy tư duy phê phán là:
Một cách suy nghĩ về những điều cụ thể tại một thời điểm cụ thể; nó không phải là sự tích lũy của các sự kiện và kiến thức hoặc một cái gì đó mà bạn có thể học một lần và sau đó sử dụng ở dạng đó mãi mãi, chẳng hạn như bảng cửu chương bạn học và sử dụng ở trường.
2. Những kỹ năng chúng ta cần cho tư duy phản biện
Các kỹ năng mà chúng ta cần để có thể suy nghĩ phản biện rất đa dạng và bao gồm quan sát, phân tích, giải thích, phản ánh, đánh giá, suy luận, giải thích, giải quyết vấn đề và ra quyết định.
Cụ thể chúng ta cần có khả năng:
-Hãy suy nghĩ về một chủ đề hoặc vấn đề một cách khách quan và quan trọng.
-Xác định các lập luận khác nhau có liên quan đến một vấn đề cụ thể.
-Đánh giá một quan điểm để xác định mức độ mạnh mẽ hoặc hợp lí của nó.
-Nhận ra bất kỳ điểm yếu hoặc điểm tiêu cực có trong bằng chứng hoặc lập luận.
-Lưu ý những gì ngụ ý có thể có đằng sau một tuyên bố hoặc lập luận.
-Cung cấp lý luận có cấu trúc chặt chẽ cho một luận điểm mà chúng ta muốn đưa ra.
3. Quá trình tư duy phản biện
Bạn nên lưu ý rằng không ai trong chúng ta luôn suy nghĩ chín chắn.
Đôi khi chúng ta suy nghĩ theo bất kỳ cách nào nhưng nó lại cực kỳ nghiêm trọng, ví dụ như khi sự tự kiểm soát của chúng ta bị ảnh hưởng bởi sự tức giận, đau buồn hoặc niềm vui hoặc khi chúng ta cảm thấy chỉ đơn giản là một tâm trí xấu.
Mặt khác, vì khả năng tư duy phản biện của chúng ta thay đổi theo suy nghĩ hiện tại của chúng ta, nên chúng ta có thể học cách cải thiện khả năng tư duy phản biện bằng cách phát triển các hoạt động thường ngày và áp dụng chúng cho tất cả các vấn đề xảy ra.
Một khi bạn hiểu lý thuyết về tư duy phản biện, việc cải thiện kỹ năng tư duy phản biện của bạn cần sự kiên trì và thực hành.
Hãy thử bài tập đơn giản này để giúp bạn bắt đầu suy nghĩ chín chắn.
Hãy nghĩ về một cái gì đó mà gần đây ai đó đã nói với bạn. Sau đó tự hỏi mình những câu hỏi sau:
- Ai đã nói thế?
Một người bạn biết? Ai đó ở một vị trí của quyền lực hay quyền lực? Có vấn đề ai nói với bạn điều này?
- Họ đã nói gì?
Họ đã đưa ra sự thật hay ý kiến? Họ đã cung cấp tất cả các sự thật? Họ có để lại bất cứ điều gì không?
- Họ đã nói nó ở đâu?
Đó là ở nơi công cộng hay tư nhân? Những người khác có cơ hội trả lời một tài khoản thay thế không?
- Khi nào họ nói điều đó?
Là trước, trong hoặc sau một sự kiện quan trọng? Là thời gian quan trọng?
- Tại sao họ nói vậy?
Họ đã giải thích lý do đằng sau ý kiến của họ? Họ đang cố gắng làm cho ai đó trông tốt hay xấu?
- Họ đã nói như thế nào?
Họ vui hay buồn, giận dữ hay thờ ơ? Họ đã viết nó hay nói nó? Bạn có thể hiểu những gì đã nói?
4. Bạn đang cố gắng đạt được điều gì?
Một trong những khía cạnh quan trọng nhất của tư duy phản biện là quyết định những gì bạn đang hướng tới để đạt được và sau đó đưa ra quyết định dựa trên một loạt các khả năng.
Một khi bạn đã làm rõ mục tiêu đó cho chính mình, bạn nên sử dụng nó làm điểm khởi đầu trong tất cả các tình huống trong tương lai đòi hỏi phải suy nghĩ và, có thể, ra quyết định tiếp theo.
Khi cần thiết, làm cho đồng nghiệp, gia đình hoặc những người xung quanh bạn nhận thức được ý định theo đuổi mục tiêu này. Sau đó, bạn phải kỷ luật bản thân để tiếp tục theo dõi cho đến khi hoàn cảnh thay đổi có nghĩa là bạn phải xem lại khi bắt đầu quá trình ra quyết định.
Chúng ta càng nhận thức rõ ràng về bản thân, điểm mạnh và điểm yếu của mình, chúng ta càng có khả năng tư duy phản biện.
5. Lợi ích của tầm nhìn xa
Có lẽ yếu tố quan trọng nhất của tư duy phản biện là tầm nhìn xa.
Hầu như tất cả các quyết định chúng ta đưa ra và thực hiện đều không thấy chúng là thảm họa nếu chúng ta không tìm thấy lý do để từ bỏ chúng. Tuy nhiên, việc đưa ra quyết định của chúng ta sẽ tốt hơn vô cùng và có nhiều khả năng dẫn đến thành công nếu trước khi chúng ta đi đến một kết luận, chúng ta tạm dừng và xem xét tác động đến mọi người và các hoạt động xung quanh chúng ta.
Các yếu tố cần xem xét nói chung là rất nhiều và đa dạng. Trong nhiều trường hợp, việc xem xét một yếu tố từ một quan điểm khác nhau sẽ cho thấy những nguy cơ tiềm ẩn trong việc theo đuổi quyết định của chúng ta.
Ví dụ, việc di chuyển một hoạt động kinh doanh đến một địa điểm mới có thể cải thiện đáng kể sản lượng tiềm năng nhưng nó cũng có thể dẫn đến mất công nhân lành nghề nếu khoảng cách di chuyển quá lớn. Cái nào trong số này là quan trọng hơn? Có cách nào để giảm bớt xung đột?
Đây là những vấn đề có thể nảy sinh từ suy nghĩ phản biện không hoàn chỉnh, một minh chứng chứng tỏ được tầm quan trọng của tư duy phản biện.
