Năm 1983, bài hát Chú voi con ở Bản Đôn của nhạc sĩ Phạm Tuyên ra đời, nhanh chóng nhận được sự yêu thích của thiếu nhi cả nước. Theo nhiều tài liệu, trong lần cùng đồng nghiệp đi thực tế ở vùng Buôn Đôn (trước đây còn gọi Bản Đôn), nhạc sĩ Phạm Tuyên ấn tượng với chú voi con 6 tháng tuổi dễ thương được nuôi nhốt ở một góc nhà và cảm hứng sáng tác bài hát để đời trong một tối…
Voi Ban Nang hồi đang mang thai năm 2017
ẢNH: CTV
Trên thực tế, từ thập niên 1980, voi con ở Buôn Đôn, nơi săn bắt, thuần dưỡng voi rừng nổi tiếng, bắt đầu ít dần. Đến năm 1996, Thủ tướng Chính phủ ban hành chỉ thị về các biện pháp cấp bách bảo vệ các loài động vật hoang dã, theo đó việc săn bắt voi rừng cũng chấm dứt. Voi con không còn được đưa về từ rừng già, lại hiếm voi nhà sinh sản, hình ảnh "chú voi con ở Bản Đôn" chỉ còn trong bài hát...
CANH VOI… RỤNG TRỨNG
Năm 2011, Trung tâm bảo tồn voi (nay là Trung tâm bảo tồn voi, cứu hộ động vật và quản lý bảo vệ rừng) thuộc Sở NN-PTNT (nay là Sở Nông nghiệp - Môi trường) tỉnh Đắk Lắk được thành lập, với một trong những nhiệm vụ quan trọng là hỗ trợ duy trì, phát triển đàn voi nhà. Vấn đề đặt ra cấp thiết là tìm cách cho voi sinh sản nhằm bổ sung cho đàn voi trên đà suy giảm về số lượng. Năm 2016, UBND tỉnh Đắk Lắk ban hành quyết định cho phép thực hiện đề tài khoa học và công nghệ cấp tỉnh "Nghiên cứu khả năng sinh sản trên voi thuần dưỡng". Với việc triển khai đề tài này, hành trình tìm voi con ở Đắk Lắk được con người can thiệp với các giải pháp khoa học.
Chăm sóc voi con hoang dã cứu hộ từ rừng tại Trung tâm bảo tồn voi Đắk Lắk
ẢNH: TRUNG CHUYÊN
Theo ông Nguyễn Công Chung, Phó giám đốc Trung tâm bảo tồn voi, triển khai dự án voi sinh sản, lần đầu tại Đắk Lắk thực hiện phương pháp lấy mẫu, giám sát nội tiết tố đối với voi cái trong chu kỳ động dục, xác định thời điểm rụng trứng của voi để cho ghép cặp với voi đực. Còn đối với voi đực thì phân tích xác định khả năng sinh sản thông qua chỉ số sức khỏe, tính hăng (trong giai đoạn này, voi đực tăng cường ham muốn tình dục, khả năng giao phối và sản xuất tinh trùng) và kiểm tra nồng độ testosterone trong cơ thể voi. Khi có các kết quả xét nghiệm, đánh giá phù hợp, cá thể voi đực và voi cái được cho ghép cặp giao phối.
Ông Chung cho biết Trung tâm bảo tồn voi đã mời một chuyên gia Hà Lan sang hỗ trợ; đồng thời được Tổ chức động vật châu Á (AAF) cử một số bác sĩ thú y hiểu biết sâu về voi giúp đỡ, trong đó có một bác sĩ chuyên về voi sinh sản. Vị bác sĩ này trước đây từng hỗ trợ cho voi sinh sản thành công tại Thái Lan. Các chuyên gia cho rằng voi sinh sản tốt nhất ở lứa tuổi 14 - 27, trong khi ở Đắk Lắk voi cái trẻ nhất lúc đó là 38 tuổi.
"Bây giờ, Việt Nam không có voi trẻ nữa thì phải "làm" (cho sinh sản) voi già, không còn cách nào khác. Các chuyên gia nói thế và họ cho rằng với các trường hợp voi hiếm muộn này, phải giám sát, canh đúng thời điểm rụng trứng để cho giao phối mới đạt được tỷ lệ có thai cao nhất", ông Chung nhớ lại.
Với sự hỗ trợ của chuyên gia, trong 4 năm (2017 - 2020), có 3 voi cái cùng địa bàn H.Lắk (cũ) mang thai, gồm voi Ban Nang (38 tuổi), voi Bắc Khăm (44 tuổi) và voi Bắc On (38 tuổi). Dù vậy, ông Chung cho rằng cả 3 con voi này đều ở độ tuổi già, mang thai lần đầu và được đánh giá là những ca sinh khó. Các chuyên gia đã theo dõi, sử dụng thiết bị máy móc đem từ nước ngoài để hỗ trợ chăm sóc, thường xuyên kiểm tra, siêu âm cho voi trong thời gian mang thai. Khi voi chuẩn bị sinh thì lấy mẫu máu xét nghiệm, siêu âm để đánh giá mức độ sinh sản và xác định chính xác ngày sinh...
NIỀM VUI CHƯA TRỌN
Tuy nhiên, điều đáng tiếc là các lần "vượt cạn" của 3 voi Ban Nang (vào năm 2017), Bắc Khăm (năm 2019) và Bắc On (năm 2020) đều không thành công, cả 3 voi con chết ngay khi sinh ra.
Buồn khôn xiết! Đó là tâm trạng của cả đội ngũ làm công tác bảo tồn voi và các chủ voi sau bao nỗ lực, hy vọng nhưng kết quả voi sinh sản không như ý muốn. Ông Ma Lúi, chủ voi Bắc On, cho biết hồi voi mang thai, gia đình ông hết sức vui mừng, khấp khởi chờ đợi ngày voi sinh. Thế nhưng, khi Bắc On sinh con đã không thành khiến cả nhà đều buồn, nhiều bữa muốn bỏ ăn. Ông Ma Lúi kể, khi voi Bắc On mang thai, ông không cho bên nhân viên bảo tồn voi và các chuyên gia thăm khám thường xuyên, chỉ cho lấy mẫu máu xét nghiệm khoảng 1 tháng trước ngày voi sinh. Ông lý giải, ngày trước thấy voi trong buôn đẻ một mình ở bên cánh đồng nên muốn để voi nhà mình đẻ tự nhiên. Hơn nữa, trước voi Bắc On, hai voi Ban Nang và Bắc Khăm khi đẻ dù có chuyên gia can thiệp nhưng voi con vẫn chết.
Nài voi theo dõi một voi cái trong chương trình voi sinh sản ở Đắk Lắk
ẢNH: CTV
"Con Bắc On nhà tôi mang thai voi cái, đau trở dạ quằn quại suốt hai, ba ngày. Khi nó đẻ, gia đình phải buộc xích vào chân, lúc rặn đẻ, lưỡi nó thè dài ra vì mệt. Đây là lần đầu Bắc On mang thai nhưng đẻ không thành công. Voi con đẻ ngược nên bị mắc lại trong bụng rất lâu, khi ra được bên ngoài thì nó đã chết", ông Ma Lúi kể lại, giọng bùi ngùi.
Trong một báo cáo, Trung tâm bảo tồn voi Đắk Lắk đánh giá nguyên nhân các ca voi đẻ khó do voi mẹ lớn tuổi và mới sinh con lần đầu, các cơ đường sinh sản đã bị lão hóa, giảm khả năng đàn hồi, co bóp; do đó không thể đẩy voi con ra ngoài kịp theo đúng tiến trình. Điều này dẫn đến voi con bị kẹt ở âm đạo, thiếu ô xy và ngạt thở chết, mặc dù đã được các chuyên gia nước ngoài và bác sĩ thú y của trung tâm dùng thuốc và các biện pháp hỗ trợ tốt nhất để voi mẹ đẩy voi con ra ngoài.
TIẾP TỤC CHO VOI SINH SẢN?
Mặc dù việc tìm voi con "nhân tạo" chưa thành công trọn vẹn nhưng theo Trung tâm bảo tồn voi Đắk Lắk, lần đầu tiên sau 30 năm tại Việt Nam đã có voi nhà mang thai và sinh sản, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo để bảo tồn, phát triển số lượng voi thuần dưỡng hiện có tại Đắk Lắk nói riêng và cả nước nói chung. Hoạt động này cũng đóng góp nghiên cứu về voi tại Việt Nam và trên thế giới, là cơ sở khoa học để đề xuất với Chính phủ cho nhập voi cái trẻ hoặc thuần dưỡng voi con về làm nguồn giống gây nuôi sinh sản, phát triển voi nhà tại Đắk Lắk.
AAF khuyến cáo
Bà Lê Thị Mỹ Trinh, Quản lý phúc lợi động vật - Tổ chức động vật châu Á (AAF), cho rằng sau khi 3 trường hợp voi sinh sản ở Đắk Lắk không thành công, AAF có khuyến cáo tỉnh không nên thực hiện việc sinh sản trên đàn voi hiện nay vì voi cái đã quá già (trên 40 tuổi) so với lứa tuổi sinh sản. Đã có các ví dụ trước đây voi không sinh con được, thai chết lưu, ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe của voi.
Theo bà Trinh, về việc nhập khẩu voi, AAF chưa có đủ căn cứ khoa học để đánh giá giống voi bên ngoài đưa về có phù hợp với môi trường của Việt Nam hay không. Tuy nhiên, voi nhập về nếu sống trong môi trường nuôi nhốt thì khó đảm bảo phúc lợi cho voi. Quan điểm của tổ chức AAF là không chỉ voi mà tất cả các loài động vật hoang dã phải được sống đúng môi trường của chúng trong tự nhiên. "Mặt khác, theo chúng tôi, nguồn lực tài chính của địa phương còn có hạn nên không cần thiết phải nhập voi mà để dành đầu tư chăm sóc đàn voi hiện có", bà Trinh chia sẻ.
Ông Nguyễn Công Chung cho biết Trung tâm bảo tồn voi Đắk Lắk sẽ tổ chức hội thảo, mời các chuyên gia nước ngoài tham dự để cùng đánh giá lại tình hình, từ đó có cơ sở xác định tiếp tục chương trình voi sinh sản nữa hay không. Tuy vậy, trung tâm vẫn triển khai lấy mẫu hằng tuần ở các cá thể voi từng sinh sản không thành và thêm vài cá thể voi cái khác để đánh giá chu kỳ rụng trứng, khả năng mang thai...
"Các chuyên gia cho rằng nếu bây giờ muốn voi sinh đẻ thì chúng tôi phải tiếp tục làm nhưng không dám chắc tỷ lệ thành công. Voi đang ngày càng già đi, cơ hội ngày càng ít, nhưng mình cũng cố gắng làm, nếu thành công thì tốt mà không đạt được thì phải chịu thôi", ông Chung nói.
