Vụ vỡ hụi tại xã Xuân Thới Sơn (TP.HCM) trong những ngày cuối tháng 9 cho thấy mô típ quen thuộc: nhiều dây góp vận hành qua nhóm kín trên nền tảng số, lãi hứa hẹn cao, chứng từ lỏng lẻo, khi đứt dòng tiền, người tham gia mới dồn đến nhà chủ hụi. Chỉ vài giờ, hàng chục đơn trình báo, số tiền kê khai tăng nhanh.
Rất đông người dân tập trung trước căn nhà trên đường Xuân Thới 14 (xã Xuân Thới Sơn) để tìm gặp bà D., được cho là chủ nhiều dây hụi
ẢNH: NGƯỜI DÂN CUNG CẤP
Tình huống tương tự từng lặp lại ở nhiều địa phương từ các tỉnh miền Tây đến vùng ven ngoại thành TP.HCM. Điểm chung của các vụ việc này là khi sự việc bùng phát, hồ sơ chứng minh quyền lợi của người góp thường rời rạc khiến việc phân loại vụ việc kéo dài và tâm lý bức xúc dễ vượt ngưỡng trật tự.
Về bản chất pháp lý, hụi (họ, biêu, phường) là một dạng thỏa thuận vay, góp và lĩnh giữa các cá nhân. Giao dịch dân sự chỉ có giá trị khi đáp ứng điều kiện có hiệu lực, tự nguyện, mục đích không trái luật. Nghĩa vụ trả cũng như lãi chậm trả, bồi thường… xử lý theo khuôn khổ dân sự. Chỉ khi đủ dấu hiệu tội phạm, việc xử lý mới chuyển sang hình sự.
Để hình sự hóa, pháp luật hiện hành phân biệt hai tình huống. Thứ nhất, lừa đảo chiếm đoạt tài sản cần chứng minh hành vi gian dối và ý định chiếm đoạt ngay từ đầu theo điều 174 bộ luật Hình sự 2015.
Thứ hai, lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản đặt trọng tâm vào việc nhận tài sản hợp pháp rồi chiếm dụng, bỏ trốn hoặc dùng sai cam kết dẫn đến mất khả năng trả theo điều 175 bộ luật Hình sự 2015.
Thực tiễn điều tra cho thấy nút thắt nằm ở chứng minh ý định khi chủ hụi thường viện dẫn "khó khăn tạm thời", "vẫn xoay vòng để trả" khiến việc chứng minh ý định từ đầu khó đạt ngưỡng buộc tội.
Vấn đề không nằm ở chỗ thiếu điều khoản pháp luật mà ở việc chưa chuẩn hóa chứng cứ ngay từ lúc tham gia hụi.
Muốn phân định nhanh và đúng giữa tranh chấp dân sự và dấu hiệu hình sự, hồ sơ tối thiểu cần bốn phần: (1) định danh rõ người nhận tiền và tài khoản đích; (2) văn bản thể hiện dây, kỳ, thứ tự lĩnh, lãi và phí; (3) nội dung chuyển khoản mô tả đúng giao dịch; (4) dữ liệu trao đổi điện tử (tin nhắn, email, file) được thu thập và bảo quản hợp pháp.
Cả pháp luật dân sự lẫn hình sự đều thừa nhận dữ liệu điện tử là nguồn chứng cứ nếu bảo đảm tính toàn vẹn và khả năng truy nguyên.
Đồng thời những dữ liệu này phải được thu thập, bảo quản, đánh giá đúng trình tự theo các quy định về chứng cứ trong bộ luật Tố tụng hình sự 2015 và bộ luật Tố tụng dân sự 2015.
Luật Giao dịch điện tử 2023 cũng công nhận giá trị pháp lý của dữ liệu khi đáp ứng các điều kiện nêu trên. Khi hồ sơ trình báo đầy đủ, đúng cách sẽ rút ngắn đáng kể thời gian để cơ quan tiếp nhận sàng lọc và xử lý vụ việc theo hướng dân sự hoặc hình sự.
Chuẩn hóa chứng cứ nên được hiểu là thói quen ghi, lưu, mô tả và xác thực ở từng giao dịch. Ghi rõ nội dung chuyển khoản như tên dây, kỳ, thứ tự, người lĩnh. Lưu đối thoại điện tử bằng cách sao lưu file gốc, hạn chế ảnh chụp màn hình rời rạc, bảo toàn dữ liệu trên điện thoại. Mô tả diễn biến bằng bảng dòng tiền một cách rõ ràng ai góp, ai lĩnh, thời điểm, mức lãi, quy tắc phạt chậm kỳ. Xác thực danh tính CMND/CCCD, địa chỉ, tài khoản ngân hàng, kênh liên hệ. Những thao tác tưởng "hành chính" này chính là chuẩn hóa để pháp luật áp dụng dễ dàng.
Trường hợp trên địa bàn xã Xuân Thới Sơn nêu một bài học trực diện khi thiếu biên nhận, thiếu mô tả chuyển khoản, thiếu lưu trữ tin nhắn hoặc ghi âm hợp pháp khiến cơ quan điều tra phải "gom mảnh" rất mất thời gian. Ở nhiều vụ việc, việc khởi tố, bắt tạm giam chỉ diễn ra sau khi cơ quan chức năng vất vả tổng hợp từ sao kê, lời khai và dữ liệu nền tảng như Zalo.
Cũng cần nhìn vào sự thay đổi quy mô. Hụi truyền thống dựa vào quen biết và phạm vi làng xóm. Khi chuyển lên nền tảng số, một chủ hụi có thể vận hành đa dây, đa nhóm, với cơ chế "tiền sau nuôi tiền trước" dễ đứt gãy theo hiệu ứng domino.
Hệ quả không chỉ là thiệt hại tài chính mà còn là rạn nứt quan hệ cộng đồng và nguy cơ mất an ninh trật tự. Vì vậy bên cạnh xử lý vụ việc cụ thể, cần thiết lập thói quen chuẩn hóa chứng cứ trong giao dịch dân sự hằng ngày.
Từ thực tiễn này, cần 3 hướng hành động. Thứ nhất, chuẩn hóa bộ chứng cứ hụi ở cấp xã/phường. Khi xuất hiện dấu hiệu chậm trả hàng loạt, cơ quan chức năng ở địa phương nên tiếp nhận trình báo theo mẫu thống nhất và hướng dẫn niêm phong chứng cứ điện tử ngay tại thời điểm tiếp nhận. Hướng dẫn phải cụ thể bằng cách trích lục sao kê, cách tải và xác thực nội dung chuyển khoản (ghi đúng tên dây/kỳ, người nhận), cách xuất file chat có thông tin định danh tài khoản hay cách lưu file ghi âm hợp pháp. Cách làm này tạo hàng rào pháp lý bảo vệ cộng đồng tham gia góp hụi.
Thứ hai, cảnh báo sớm và phân luồng. Từng địa phương có thể phát đi khuyến nghị rủi ro (không công khai danh tính trái luật) khi ghi nhận nhiều phản ánh về một dây hụi. Đồng thời mời chủ hụi làm việc, khuyến cáo ngừng nộp thêm.
Thứ ba, người góp hụi nên chủ động lập hồ sơ ngay khi thấy trễ kỳ như trích lục sao kê đúng khoảng thời gian; chụp/lưu nội dung chuyển khoản, nêu rõ kỳ - dây - thứ tự - số tiền; trích xuất các nội dung trao đổi; lập biên bản làm việc có chữ ký; thông báo chính quyền khi có dấu hiệu bất thường. Không nên tụ tập, bao vây nhà riêng vì dễ phát sinh vi phạm pháp luật và làm xấu đi cơ hội hợp tác điều tra.
Qua nhiều vụ vỡ hụi đều nhận ra một điểm chung là luật không thiếu mà thiếu hồ sơ chứng cứ đủ mạnh để áp dụng luật đúng thời điểm.
Khóa lại khoảng trống ấy không bằng thêm điều khoản mà bằng việc chuẩn hóa chứng cứ của mỗi bên tham gia, quy trình tiếp nhận chuẩn ở cấp cơ sở và sự phối hợp có trách nhiệm của nền tảng, tổ chức tín dụng và cơ quan tiến hành tố tụng.
Khi chứng cứ đầy đủ, pháp luật sẽ bảo vệ đúng người, đúng quyền, đúng lúc. Thước đo cuối cùng không phải số điều khoản dẫn ra mà là số tiền thật sự được thu hồi và trật tự được giữ vững ngay tại nơi xảy ra vụ việc.
