Trong thời điểm trí tuệ nhân tạo (AI) đang tăng tốc mạnh mẽ và định hình lại mọi hệ thống của xã hội loài người, từ giáo dục, y tế, kinh tế tới an ninh quốc gia, câu hỏi lớn nhất không còn xoay quanh việc AI thông minh đến đâu, mà tập trung vào cách công nghệ này được quản trị, sử dụng và kiểm soát ra sao để bảo vệ con người.
Toạ đàm “AI vì nhân loại: Đạo đức và an toàn AI trong kỷ nguyên mới”, diễn ra ngày 2/12/2025 trong khuôn khổ Tuần lễ Khoa học – Công nghệ VinFuture 2025, đã trở thành diễn đàn quy tụ nhiều gương mặt có tầm ảnh hưởng nhất của kỷ nguyên AI – từ Yoshua Bengio, Geoffrey Hinton, Vinton Cerf đến Toby Walsh. Những phân tích sắc sảo của họ cho thấy nguy cơ tiềm ẩn từ AI có thể vượt khỏi dự đoán của chính người tạo ra nó, trong khi yêu cầu về minh bạch, công bằng dữ liệu, giám sát con người và niềm tin xã hội đang trở thành các điểm nghẽn toàn cầu.
AI tăng tốc với tốc độ chưa từng có và thách thức đạo đức
AI đang bứt phá với vận tốc vượt ngoài kỳ vọng của cộng đồng khoa học. Chỉ trong vài năm, mô hình học sâu đã tiến từ khả năng nhận diện hình ảnh cơ bản đến việc tự tạo nội dung, mô phỏng cảm xúc, đưa ra quyết định phức tạp, thiết kế protein và tham gia vào các tiến trình sáng tạo. Sự nhảy vọt này mang đến những cơ hội phát triển chưa từng có, nhưng đồng thời cũng tạo ra loạt rủi ro khó dự đoán, từ thiên lệch dữ liệu, đe doạ quyền riêng tư, thông tin sai lệch đến các hệ thống tự động hoá không còn minh bạch với con người.
GS Yoshua Bengio – đồng chủ nhân giải Turing 2018 cho rằng thách thức lớn nhất hiện nay không phải là khả năng AI có thể làm được gì, mà là việc xã hội chưa đủ năng lực dự đoán các hành vi phát sinh từ mô hình phức tạp. Ông cảnh báo rằng các mô hình quy mô lớn, nếu không được kiểm soát đúng mức, có thể tự tối ưu theo cách khiến con người “mất quyền kiểm soát vào chính công nghệ mình tạo ra”.
Tương tự, GS Geoffrey Hinton – được mệnh danh “cha đẻ AI” và chủ nhân giải Nobel Vật lý 2024 chỉ ra rằng học sâu đang bước vào giai đoạn các mô hình đạt phản ứng phức tạp ngoài khả năng giải thích. Điều này khiến rủi ro đạo đức và an toàn không còn là giả định mà trở thành vấn đề hiện hữu. Hinton nhấn mạnh rằng, khác với các công nghệ truyền thống, AI không chỉ là công cụ, mà có thể hành xử như một “tác nhân”, do đó yêu cầu giám sát con người phải được đưa lên thành nguyên tắc tuyệt đối.
TS Vinton Cerf – “cha đẻ Internet” chia sẻ góc nhìn lịch sử: Internet từng được xây dựng với niềm tin nó sẽ mang lại tiến bộ, nhưng sau đó nảy sinh vô số hệ lụy từ thông tin sai lệch đến tội phạm mạng vì thiếu chuẩn đạo đức ngay từ đầu. Với AI, nếu tiếp tục phát triển theo cách “chạy trước – quản lý sau”, nguy cơ cho xã hội sẽ lớn hơn nhiều lần.
Những phân tích này cho thấy sự đồng thuận cao giữa các nhà tiên phong: AI đang phát triển nhanh hơn khả năng xây dựng khung pháp lý của thế giới.
Việt Nam kiên định phát triển công nghệ AI theo triết lý mở
Phát biểu tại sự kiện, Thứ trưởng Bộ KH&CN Bùi Thế Duy cho biết Việt Nam ban hành Chiến lược AI lần đầu vào năm 2021. Nhưng AI đang phát triển với tốc độ vượt bậc, vì vậy cuối năm nay, chúng ta sẽ công bố Chiến lược AI cập nhật và Luật AI. Đây không chỉ là khuôn khổ pháp lý mà còn là tuyên ngôn về tầm nhìn quốc gia, xác định AI phải trở thành hạ tầng trí tuệ của Việt Nam, đóng góp cho phúc lợi xã hội, phát triển bền vững và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.
“AI hôm nay không chỉ là một công nghệ ứng dụng, mà đang trở thành hạ tầng thiết yếu như điện, viễn thông hay Internet; quốc gia nào làm chủ được AI sẽ có lợi thế vượt trội trong kinh tế - xã hội và an ninh - quốc phòng. Vì vậy, Việt Nam đang xây dựng Trung tâm siêu tính toán AI quốc gia, hệ sinh thái dữ liệu mở và hạ tầng AI Việt Nam hướng tới tự chủ, đồng thời triển khai AI hoá toàn diện với tốc độ nhanh, đưa AI trở thành “trợ lý trí tuệ” phổ cập cho mọi người dân nhằm nâng cao năng suất xã hội và mở rộng khả năng tiếp cận tri thức, một bước tiến mà trước đây chỉ những lãnh đạo cấp cao mới có điều kiện tiếp cận”, ông Bùi Thế Duy nói.
Thứ trưởng khẳng định, Việt Nam kiên định phát triển công nghệ AI theo triết lý mở: chuẩn mở, dữ liệu mở, mã nguồn mở. “Mở” là con đường để tiếp nhận tri thức toàn cầu, làm chủ công nghệ, phát triển Make in Vietnam và đóng góp trở lại cho nhân loại. “Mở” cũng là điều kiện để bảo đảm an toàn và minh bạch trong ứng dụng AI.
Để AI phát triển, thị trường trong nước phải đủ lớn; không có ứng dụng thì không có thị trường và doanh nghiệp AI Việt Nam không thể trưởng thành. Vì vậy, Nhà nước sẽ đẩy mạnh ứng dụng AI trong các ngành và cơ quan nhà nước, đồng thời Quỹ Đổi mới công nghệ quốc gia sẽ dành 30 - 40% nguồn lực hỗ trợ, gồm cả voucher AI cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, để thị trường Việt Nam thực sự trở thành cái nôi của các doanh nghiệp AI mạnh.
Việt Nam có “lợi thế của người đi sau”
Chia sẻ về vấn đề này, PGS Lưu Anh Tuấn, Giám đốc điều hành Trung tâm Nghiên cứu Trí tuệ nhân tạo tại Trường Đại học VinUni, cho biết ngôn ngữ Việt Nam rất phức tạp, nên mô hình ngôn ngữ nước ngoài không thể hiểu được. Bên cạnh đó, chúng ta còn lệ thuộc vào mô hình nguôn ngữ nước ngoài rất nhiều và thiếu chuẩn mô hình ngôn ngữ lớn của Việt Nam.
“Chúng ta đang bắt đầu từ con số 0, trong khi các quốc gia khác đã có bộ dữ liệu được phát triển hàng chục năm trước đây nên đây lại là lợi thế, vì không có quá nhiều gánh nặng nên có cơ hội xây dựng từ nền móng và có thể xây dựng dữ liệu sạch ngay từ đầu. Với lợi thế là người đi sau, Việt Nam cũng có cơ hội tận dụng công nghệ mới nhất trên thế giới. Đầu tiên, chúng ta phải xây dựng kho dữ liệu sạch, bao quát các lĩnh vực và có bối cảnh của Việt Nam, có phương ngữ của các dân tộc Việt Nam. Bên cạnh đó, có cơ chế đạo đức để tránh thông tin sai, tin giả”, PGS Lưu Anh Tuấn nói.
PGS Lưu Anh Tuấn nhấn mạnh đến việc Việt Nam cần đảm bảo chủ quyền AI, đi theo hướng mã nguồn mở và Chính phủ phải có hướng dẫn rõ ràng về vấn đề này. Bên cạnh đó, cần có khung đạo đức AI quốc gia, có hướng dẫn chi tiết về việc triển khai các mô hình ngôn ngữ lớn, có cơ quan độc lập kiểm chứng, giám sát chứ không để mô hình này tự chủ hoàn toàn. Như vậy, cần có sự quản lý của Nhà nước, doanh nghiệp và người dân để xây dựng hạ tầng AI cho Việt Nam.
