Đất hiếm: "Nước cờ" mới trong cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung

Trung Quốc siết “van chiến lược” đất hiếm

Tháng 10/2025, Trung Quốc tiếp tục khẳng định quyền lực trong chuỗi cung ứng đất hiếm khi công bố mở rộng các quy định kiểm soát xuất khẩu. Không chỉ dừng lại ở kiểm soát đất hiếm thô, quy định mới còn bao gồm cả nam châm và vật liệu bán dẫn chứa hơn 0,1% đất hiếm có “nguồn gốc Trung Quốc”, ngay cả khi sản phẩm được sản xuất ở nước ngoài.

Đáng chú ý, Bắc Kinh cũng cấm doanh nghiệp và cá nhân trong nước tham gia khai thác hoặc tinh chế đất hiếm ở nước ngoài nếu chưa được cấp phép. Theo tuyên bố chính thức, biện pháp này nhằm “bảo vệ an ninh quốc gia” và “ngăn rò rỉ công nghệ chiến lược”. Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng đây là một “nước cờ kép” – vừa củng cố kiểm soát nội địa, vừa gia tăng đòn bẩy trong các cuộc đàm phán với Washington.

Hiện nay, theo Al Jazeera, Trung Quốc chiếm phần lớn năng lực khai thác và tinh chế đất hiếm toàn cầu, nắm giữ vị thế gần như độc tôn trong chuỗi giá trị đất hiếm - nhóm nguyên tố đóng vai trò thiết yếu trong sản xuất chip, xe điện, tua-bin gió, và cả vũ khí công nghệ cao. Wikipedia cho biết Trung Quốc hiện kiểm soát hơn 70% sản lượng tinh chế đất hiếm toàn cầu. Chính sự thống trị này đã tạo cho Bắc Kinh “đòn bẩy chiến lược”, khi nước này có thể điều tiết nguồn cung để gây áp lực với các đối tác phụ thuộc. Việc siết xuất khẩu cho thấy Bắc Kinh sẵn sàng “vũ khí hóa” nguồn tài nguyên này để củng cố vị thế trong các tranh chấp thương mại và công nghệ. Việc mở rộng quy định tới cả các sản phẩm ở nước ngoài chứa đất hiếm Trung Quốc thể hiện tham vọng “bịt nghẽn” mọi đường vòng công nghệ có thể giúp Mỹ và đồng minh tránh phụ thuộc vào nguồn cung từ Bắc Kinh.

Chuỗi cung ứng toàn cầu chao đảo

Ngay sau thông báo của Trung Quốc, nhiều doanh nghiệp quốc tế phản ánh quy trình xin giấy phép xuất khẩu nam châm từ Trung Quốc trở nên chậm và phức tạp hơn. Theo Reuters, dữ liệu hải quan cho thấy, xuất khẩu đất hiếm của nước này trong tháng 9/2025 giảm khoảng 31% so với cùng kỳ năm ngoái, khiến các ngành sản xuất từ xe điện, thiết bị điện tử đến quốc phòng gặp khó khăn. Các doanh nghiệp quốc tế cho biết quy trình xin giấy phép xuất khẩu nam châm đã trở nên phức tạp hơn, làm gián đoạn chuỗi cung ứng và tăng chi phí.

Tác động lan nhanh ra toàn cầu. Ở châu Âu, các hãng ô tô cảnh báo nguy cơ thiếu vật liệu cho động cơ xe điện – điều có thể khiến chi phí tăng và làm chậm quá trình chuyển đổi sang năng lượng sạch. Trong khi đó, giới công nghiệp quốc phòng Mỹ lo ngại gián đoạn nguồn cung sẽ ảnh hưởng đến sản xuất radar, tên lửa và máy bay không người lái – những lĩnh vực phụ thuộc nặng vào vật liệu từ đất hiếm.

Phản ứng từ Washington cũng gay gắt không kém. Mỹ cáo buộc Trung Quốc sử dụng “biện pháp cưỡng ép kinh tế” và cảnh báo khả năng áp thuế 100% với hàng hóa nhập từ Trung Quốc nếu không có thay đổi. Nhiều chuyên gia nhận định, đây có thể trở thành “điểm nóng” mới trong căng thẳng thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới – lần này, tâm điểm không còn là thuế quan, mà là quyền kiểm soát tài nguyên chiến lược.

Từ thuế quan đến tài nguyên: Cạnh tranh bước sang giai đoạn mới

Bối cảnh hiện tại là phần nối dài của cuộc chiến thương mại khởi đầu từ năm 2018, khi Washington áp thuế cao lên hàng hóa Trung Quốc nhằm thu hẹp thâm hụt thương mại và hạn chế chuyển giao công nghệ. Wikipedia và Carson Group ghi nhận rằng Mỹ đã mở rộng biện pháp kiểm soát sang lĩnh vực chip và thiết bị bán dẫn, trong khi Trung Quốc đáp trả bằng chính sách tự cường công nghệ và hạn chế xuất khẩu các nguyên liệu chiến lược như đất hiếm. Cuộc đối đầu này gợi lại vụ kiện lên WTO năm 2012–2014, khi Mỹ, EU và Nhật cáo buộc Bắc Kinh vi phạm luật thương mại quốc tế vì hạn chế xuất khẩu đất hiếm.

Từ đó đến nay, căng thẳng liên tục mở rộng – đặc biệt trong các lĩnh vực cốt lõi như chip bán dẫn, trí tuệ nhân tạo và năng lượng xanh. Trong nhiều năm, Bắc Kinh đã không ít lần dùng đất hiếm như một “lá bài” đối phó. Từng có thời điểm, Trung Quốc bị Mỹ, EU và Nhật Bản kiện lên WTO vì hạn chế xuất khẩu. Dù sau đó buộc phải nới lỏng một phần theo phán quyết của WTO, nước này vẫn giữ quyền kiểm soát thông qua cơ chế cấp phép và hạn ngạch.

Động thái siết xuất khẩu năm 2025 cho thấy cuộc cạnh tranh đã sang trang mới. Thay vì chỉ “đấu” bằng thuế, hai bên giờ đây đang “vũ khí hóa” những yếu tố nền tảng của chuỗi công nghệ toàn cầu: Mỹ nắm công nghệ, còn Trung Quốc nắm nguyên liệu.

Nỗ lực của Mỹ trong việc giảm phụ thuộc

Để đối phó, Washington đang đầu tư mạnh vào khôi phục ngành đất hiếm trong nước. Các doanh nghiệp Mỹ được khuyến khích hợp tác với đối tác ở Úc, Canada, Việt Nam và một số quốc gia Đông Nam Á nhằm tìm nguồn thay thế. Tuy vậy, các chuyên gia cảnh báo rằng việc xây dựng năng lực tinh chế và sản xuất nam châm độc lập sẽ tốn nhiều năm – thậm chí hàng thập kỷ – và cần lượng vốn khổng lồ.

Trung Quốc, trong khi đó, vẫn nắm lợi thế rõ rệt nhờ quy mô, kinh nghiệm và sự tích hợp dọc toàn chuỗi – từ khai thác, tinh chế đến sản xuất vật liệu từ tính. Với Bắc Kinh, quyền kiểm soát chuỗi đất hiếm không chỉ là câu chuyện lợi nhuận mà còn là đòn bẩy địa chính trị.

Tuy nhiên, lợi thế ấy không phải không có rủi ro. Nếu Trung Quốc siết quá mạnh, các nước khác sẽ càng có động lực để phát triển nguồn cung riêng, qua đó từng bước làm suy yếu vị thế độc quyền của Bắc Kinh. Vì vậy, “vũ khí đất hiếm” chỉ thật sự hiệu quả khi được sử dụng có chiến lược, đúng liều và đúng thời điểm.

Cuộc đua định hình trật tự kinh tế mới

Cuộc chiến đất hiếm phản ánh rõ cuộc dịch chuyển quyền lực trong nền kinh tế toàn cầu. Khi Mỹ tìm cách kiểm soát công nghệ và Trung Quốc kiểm soát nguyên liệu, thế kỷ 21 đang chứng kiến một cuộc đua mới để xác lập trật tự kinh tế – nơi ai nắm được chuỗi giá trị nền tảng sẽ nắm được quyền định hình tương lai.

Với vai trò thiết yếu của đất hiếm trong công nghệ cao, năng lượng sạch và quốc phòng, mọi động thái từ Bắc Kinh hay Washington đều có thể lan ra toàn cầu. Đây không chỉ là một cuộc xung đột thương mại thông thường, mà là cuộc đấu lâu dài về ảnh hưởng, quyền kiểm soát tài nguyên và vị thế địa chính trị trong thế giới hậu công nghiệp.

Tham khảo: Washington Post, The Guardian, Al Jazeera, Reuters