Bí mật lớn nhất dưới lòng con sông từng bị "cả châu Âu ruồng bỏ"

Dòng sông bẩn nhất châu Âu

Khi đi bộ dọc theo dòng sông Emscher (Đức), gia đình Tyczkowski cho biết điều họ nhớ rõ nhất về những ngày đen tối của con sông là mùi hôi thối.

“Nó thật bẩn và bốc mùi kinh khủng,” cặp vợ chồng – một người thợ đồng hồ đã nghỉ hưu và một cố vấn thuế ngoài 80 tuổi – nói. Họ có từng muốn ngâm mình trong dòng sông đó không? “Không,” họ cười khẩy. “Còn nhiều thứ khác đang bơi trong đó nữa.”

Trong hơn một thế kỷ, khói độc từ "cống rãnh Ruhr" bốc lên, tạo ra mùi hôi nồng nặc bao phủ các thị trấn ở trung tâm công nghiệp của Đức – một biểu tượng sống động của ô nhiễm môi trường. Nhưng ngày nay, Emscher không còn là con sông ô nhiễm nhất châu Âu. Dòng sông từng bị đầu độc bởi chất thải công nghiệp và phân đã không còn nước thải từ năm 2021. Hệ thống sông – phần chính từng được coi là chết về mặt sinh học – đang dần hồi sinh với một hệ sinh thái phong phú.

Người yêu thiên nhiên đã phát hiện sự xuất hiện trở lại của chim choắt mỏ cong, chim bói cá và chim ruồi trong khu vực, cùng với tôm nước ngọt, ruồi caddis, thậm chí cả hải ly. Vào tháng 5, các nhà khoa học báo cáo sự tái xuất hiện của cá rô vây đỏ từ sông Rhine.

“Nhìn chung, đây thật sự là một câu chuyện thành công,” Giáo sư Daniel Hering – nhà sinh thái học thủy sinh tại Đại học Duisburg và chuyên gia về sinh thái sông – nhận xét. “Trước kia nó là một cống rãnh. Bây giờ nó là một dòng sông.”

Sông Emscher chảy qua trung tâm vùng Ruhr đông dân – nơi từng là tập hợp của những thành phố mọc lên quanh mỏ than và nhà máy kể từ khi Cách mạng Công nghiệp bắt đầu. Vào những năm 1800, dân số gia tăng nhanh chóng kéo theo sự lây lan của các bệnh truyền nhiễm qua nước như thương hàn và tả, gây tử vong cho nhiều công nhân và kìm hãm đà tăng trưởng kinh tế.

Lo ngại ảnh hưởng đến lợi nhuận, các ông trùm công nghiệp Ruhr hợp tác với chính quyền địa phương lập ra Emschergenossenschaft – hiệp hội quản lý nước đầu tiên của Đức. Tuy nhiên, các kỹ sư không thể xây dựng hệ thống thoát nước ngầm do đất liên tục lún vì hoạt động khai thác than. Họ thay vào đó đổ chất thải trực tiếp xuống dòng Emscher, sau đó nắn thẳng dòng chảy và lót bê tông.

Chỉ khi ngành khai thác than sụp đổ vào những năm 1980 và tình trạng lún đất chấm dứt, các chính trị gia mới bắt đầu xem xét khôi phục dòng sông và cải thiện môi trường sống tại vùng Ruhr.

Bài học về môi trường bền vững

“Những người tiền nhiệm của tôi – các kỹ sư – ban đầu nói: 'Tại sao phải làm vậy? Mọi thứ vẫn ổn mà,’” Uli Paetzel, Chủ tịch Hội đồng Emschergenossenschaft và thành viên của hiệp hội nước Lippe, chia sẻ. “Nhưng nhận thức về môi trường đã thay đổi sau thảm họa Chernobyl và sự tuyệt chủng hàng loạt của hải cẩu ở Biển Bắc – điều khiến người Đức thực sự lo lắng và bắt đầu quan tâm sâu sắc hơn đến bảo vệ thiên nhiên.”

Emschergenossenschaft bắt tay vào việc làm sạch dòng sông từng là “nhà vệ sinh” của hơn 2,5 triệu người. Họ xây dựng một đường thoát nước thải trung tâm dài 51km, đường kính 2,8 mét – “to đến mức có thể lái xe qua,” Paetzel nói – cùng hệ thống trạm bơm, bốn nhà máy xử lý và 436km kênh nước thải.

Dự án trị giá 5,5 tỷ euro, chủ yếu được tài trợ bởi ngành công nghiệp và cộng đồng địa phương, với khoảng 20% từ EU và bang North Rhine-Westphalia. Được hậu thuẫn bởi các khoản vay lãi suất thấp từ ngân hàng công và sự ủng hộ của người dân – những người đã mệt mỏi với mùi hôi mùa hè – dự án diễn ra suôn sẻ và không vấp phải trở ngại pháp lý nào, điều hiếm thấy ở Đức.

“Khó khăn lớn nhất là về kỹ thuật,” ông nói. “Xây dựng kênh ngầm trong khu vực đông dân – với đường cao tốc, đô thị dày đặc, cơ sở công nghiệp – và tìm đất để thi công là thách thức lớn nhất.”

Ngày nay, sông Emscher là nơi có thiên nhiên trù phú, mang đến không gian xanh cho cư dân và du khách ở khu vực từng chịu cảnh nghèo và thất nghiệp kéo dài. Ngoài hơn 130km đường xe đạp, người dân còn có thể đi bộ dọc bờ sông để tận hưởng khung cảnh thiên nhiên đang hồi sinh.

“Nước trong đến mức đôi khi bạn có thể nhìn thấy đáy sông từ trên cầu,” Volker – một luật sư đã nghỉ hưu – chia sẻ khi ông và vợ dừng xe đạp để ngắm cảnh. “Cả hai chúng tôi đều thấy tuyệt vời khi nó được phục hồi.”

Rất ít con sông châu Âu trải qua sự biến đổi mạnh mẽ như Emscher, nhưng nhiều sông hồ trên khắp lục địa vẫn đang cần được chăm sóc. Một báo cáo của Cơ quan Môi trường châu Âu hồi tháng 10 cho thấy chỉ 37% diện tích nước mặt có trạng thái sinh thái “tốt” hoặc “rất tốt”, và chỉ 29% đạt chuẩn hóa học – những con số gần như không đổi từ năm 2015 đến 2021.

Sự quan tâm đến phục hồi sông ngòi ngày càng tăng trong bối cảnh các chính phủ chịu áp lực phải bảo vệ thiên nhiên và cam kết hướng tới một môi trường bền vững, với các khái niệm như “tái tạo hoang dã” trở nên phổ biến. EU đã cam kết khôi phục 25.000 km sông về trạng thái tự nhiên vào năm 2030.

Tuy nhiên, trong trường hợp Emscher, mức độ lún đất nghiêm trọng khiến dòng sông chưa thể trở lại đúng tuyến cũ.

“Việc đưa Emscher trở lại trạng thái nguyên thủy là điều bất khả thi,” Monika Raschke – chuyên gia nước thuộc Liên đoàn Môi trường và Bảo tồn Thiên nhiên Đức (Bund) – cho biết, dù công tác dọn dẹp đã mang cây cối, côn trùng, cá và chim trở lại. “Đây không phải là một mô hình sinh thái hoàn hảo, nhưng rõ ràng là một sự cải thiện môi trường đáng kể.”

Giáo sư Hering cho biết sông Emscher vẫn còn cả chặng đường dài phía trước. Các nhánh nhỏ – vốn chưa từng bị suy thoái như dòng chính – hiện có hệ sinh thái phong phú, còn dòng Emscher có thể cần thêm một thập kỷ để hình thành cộng đồng sinh vật ổn định.

“Với các nhánh sông, chúng tôi có thể hình dung rõ quá trình tái thiết,” ông nói. “Còn dòng chính, Emscher, dù đã không còn nước thải trong ba năm, vẫn đang trong giai đoạn đầu.”

Tuy vậy, theo ông, có nhiều bài học đáng giá: thiên nhiên có thể phục hồi từ con số 0; những dự án lớn có thể thành công nếu có sự đồng thuận xã hội; và động vật hoang dã cần thời gian để tái lập cộng đồng bền vững.

“Cần thời gian. Nhưng ngay khi bắt đầu phục hồi, bạn sẽ thấy những dấu hiệu tích cực đầu tiên.”

 (Theo The Guardian)