Xóa bỏ độc quyền ngành điện: Người tiêu dùng được lợi gì?

Ngành điện đang độc quyền khâu nào?

Mới đây, cử tri tỉnh Lâm Đồng có ý kiến đề nghị Chính phủ nghiên cứu bỏ thuế giá trị gia tăng đối với giá điện, xây dựng cơ chế một giá điện, phá bỏ tính độc quyền của ngành điện. Đây cũng là vấn đề được đặt ra trong Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 và đã được quy định tại luật Điện lực sửa đổi trước đó.

Ảnh: Nguyên Nga

Hiện tại, cơ cấu ngành điện bao gồm phát triển nguồn, truyền tải, phân phối bao gồm bán buôn và bán lẻ. Trong đó, Tập đoàn Điện lực VN (EVN) là doanh nghiệp nhà nước - người mua duy nhất trên thị trường bán buôn, độc quyền hệ thống truyền tải và bán lẻ. Tuy nhiên, EVN chỉ nắm 1/3 nguồn điện và không được quyền định giá. Cụ thể, nguồn điện trực tiếp và gián tiếp do EVN nắm giữ khoảng 38%, phần còn lại phải đi mua từ các tập đoàn khác, các nhà đầu tư tư nhân… Trong tương lai, tỷ lệ tư nhân nắm giữ nguồn sẽ càng gia tăng và tỷ lệ EVN nắm giữ sẽ càng thu hẹp khi điện năng lượng tái tạo phát triển mạnh mẽ. Bên cạnh đó, Quy hoạch điện 8 cũng chỉ rõ tỷ lệ tư nhân đầu tư, sở hữu nguồn có thể chiếm hơn một nửa khi điện tái tạo phát triển mạnh.

Ở khâu truyền tải, hiện tại vẫn thuộc độc quyền nhà nước theo hướng nhà nước chi phối, quản lý, vận hành lưới truyền tải. Tổng công ty truyền tải điện - đơn vị trực thuộc EVN - được giao đầu tư, vận hành và quản lý hệ thống đường dây truyền tải siêu cao áp 500 kV, cao áp 220 kV và trạm biến áp tương ứng. Thế nên, về cơ bản, ngành điện vẫn đang nắm hầu hết hệ thống truyền tải dù sau khi có luật Điện lực sửa đổi, đã có nhiều quy định mở đường cho tư nhân đầu tư vào phân khúc này. Thực tế đến nay, vẫn chỉ có một nhà đầu tư tư nhân là Trung Nam Group đổ vốn vào làm truyền tải siêu cao áp 500 kV và trạm biến áp 500 kV, cùng một số đoạn đường dây và trạm biến áp 220 kV đấu nối từ nhà máy của họ tới điểm trung chuyển để phát điện lên lưới quốc gia. Ngoài ra, ở khâu phân phối bán lẻ, EVN hiện quản lý vận hành hệ thống lưới điện 110 kV, 35 kV và 22 kV thông qua các tổng công ty, công ty điện lực địa phương. Số liệu năm 2024 cho thấy EVN bán cho khoảng 92% khách hàng, số còn lại tập trung khu vực nông thôn, vùng xa do 900 hợp tác xã, công ty cổ phần mua buôn điện từ EVN rồi bán lại cho người dùng.

Với cơ cấu trên, chuyên gia năng lượng Ngô Đức Lâm, nguyên Phó viện trưởng Viện Năng lượng, cho rằng về bản chất, nhà nước nắm độc quyền truyền tải và phân phối điện bao gồm bán buôn và bán lẻ. Muốn phá bỏ tính độc quyền nhà nước của ngành này, trước mắt, phải có chính sách về giá truyền tải hấp dẫn thì tư nhân mới dám tham gia. Thứ hai, giá bán buôn, bán lẻ để phía phân phối quyết định trong mức cho phép và minh bạch chi phí đầu vào. Hiện tại, EVN độc quyền truyền tải, mua điện về bán, song họ lại không có quyền định giá bán ra, mà giá bán được quyết từ Chính phủ. Trong thực tế, khoản lỗ hàng chục nghìn tỉ đồng của EVN có một phần xuất phát từ giai đoạn ngành điện phải gánh trách nhiệm kìm lạm phát, mua cao, bán thấp; chi phí sản xuất tăng đột biến trong khi giá bán ra không được điều chỉnh đúng thời điểm.

"Xóa bỏ độc quyền của một ngành có tính chất an ninh năng lượng quốc gia là mục tiêu lớn. Muốn vậy, phải xây dựng thị trường mua bán điện tự do, có sự cạnh tranh công bằng và các cơ chế chính sách thông thoáng để mở rộng xã hội hóa ngành điện. Tôi nghĩ đây là điều cần thiết phải làm sớm và trong tầm tay. Các chính sách phải hướng tới nhu cầu phát triển, xu hướng của thị trường và tinh thần chỉ đạo rõ từ nghị quyết của Bộ Chính trị", ông Ngô Đức Lâm nêu quan điểm.

Được - mất trong thị trường điện cạnh tranh

Trao đổi với Thanh Niên, các chuyên gia cho rằng xóa bỏ độc quyền trong ngành điện là cần thiết nhưng liệu sau khi xóa độc quyền, giá điện có giảm? Bởi ở nhiều quốc gia, khi phát triển thị trường bán lẻ điện, người dân thường kỳ vọng giá giảm khi không còn độc quyền.

Chuyên gia năng lượng, TS Nguyễn Huy Hoạch, Hội đồng khoa học Tạp chí Năng lượng VN, Viện Năng lượng VN, khẳng định khâu truyền tải cần giảm độc quyền, tạo cơ hội thu hút đầu tư tư nhân nếu có cơ chế giá tốt. Theo đó, sau giai đoạn thí điểm, nên triển khai cơ chế giá điện 2 thành phần đại trà cho khu vực sử dụng điện công nghiệp. Như vậy sẽ giảm được tình trạng bù chéo trong giá điện. Từ đó, người dùng điện sẽ hưởng lợi. Hiện tại, điện sinh hoạt chỉ chiếm 30 - 35% công suất nhưng người dùng phải trả giá mua cao hơn giá bình quân, trong khi khu vực công nghiệp lại có giá thấp hơn. Điện sinh hoạt đang bù chéo cho điện công nghiệp cũng như giá điện phục vụ an sinh xã hội. Khi xóa bù chéo, khu vực dùng điện sinh hoạt mới hưởng lợi thực sự và thống kê cho thấy nếu xóa bỏ bù chéo, điện sinh hoạt có thể giảm được 5 - 7%.

"Xóa bỏ bù chéo thì ngành điện khó bị lỗ như lâu nay, giá điện phải được tính đúng và đủ. Không còn chuyện đầu vào theo giá thị trường, đầu ra theo giá nhà nước. Từ một thị trường minh bạch, giá điện hợp lý, tính đúng và đủ sẽ khuyến khích nhà đầu tư đổ vốn vào ngành này, từ làm nguồn đến phân phối điện. Như vậy, EVN cũng không bị mang tiếng mặc chiếc áo độc quyền quá lâu. Chúng ta đặt ra mục tiêu thu hút đầu tư tư nhân, nước ngoài vào ngành điện, nhưng một thị trường điện minh bạch lại không có, rất khó hấp dẫn nhà đầu tư. Nếu làm quyết liệt, nhanh và giảm thời lượng lấy ý kiến, theo tôi, sớm nhất đến 2028, thậm chí 2030 mới xóa bỏ được độc quyền trong ngành điện nếu làm quyết liệt", TS Nguyễn Huy Hoạch dự báo.

Tuy nhiên, chuyên gia về chính sách ông Nguyễn Minh Đức, Ban Pháp chế Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp VN, có quan điểm khác. Ông cho rằng dường như có một luồng quan điểm nói căn nguyên của mọi vấn đề liên quan đến giá điện là do tình trạng độc quyền mà ra. Tuy nhiên, trong thực tế, phá bỏ tính độc quyền có giúp ngành điện phát triển như đã từng diễn ra với ngành viễn thông và hàng không hay không? Đó là vấn đề cần phải xem xét kỹ lưỡng. "Vấn đề là giảm độc quyền, xây dựng thị trường điện cạnh tranh sẽ làm tăng chi phí giao dịch, toàn bộ chi phí này sẽ được cộng vào giá và chính người tiêu dùng phải trả", ông Đức lưu ý.

Chuyên gia này phân tích khâu truyền tải là độc quyền tự nhiên của nhà nước chứ không phải của riêng EVN. Thường hệ thống truyền tải quốc gia mang trọng trách đảm bảo an ninh năng lượng, nên buộc nhà nước phải nắm giữ, điều hành. Ở mọi quốc gia, truyền tải điện là dịch vụ có tính độc quyền tự nhiên. Nếu để doanh nghiệp độc quyền tự do, họ sẽ tăng giá lên cao để hưởng lợi nhuận còn người tiêu dùng chịu thiệt. Hiện tại, giá truyền tải điện của VN khá thấp, giá năm 2024 theo quyết định của Bộ Công thương là hơn 83 đồng/kWh, chưa bao gồm thuế giá trị gia tăng.

"Có một thực tế là giá bán điện đang được định bằng phương pháp chi phí. Mọi chi phí để sản xuất, kinh doanh điện của năm trước sẽ được cộng hết lại, chia cho sản lượng điện cả năm để ra giá điện cho năm tiếp theo. Đây là cách mà không chỉ VN mà rất nhiều quốc gia khác đang làm. Thế nhưng, phương pháp này đang tạo hệ lụy là không tạo ra động lực tiết kiệm đối với các công ty điện lực khi chi phí bỏ ra năm trước sẽ được hoàn lại vào năm sau. Như vậy, động lực để yêu cầu công ty điện lực tiết kiệm là chính người tiêu dùng bằng cách cho cạnh tranh giá bán lẻ điện sẽ giúp chống lãng phí về đầu tư, vận hành hệ thống truyền tải. Theo tôi, để không khiến người tiêu dùng chịu thiệt, nhà nước vẫn phải giữ độc quyền tự nhiên về đường dây truyền tải còn doanh nghiệp bán lẻ điện sẽ phải thay đổi. Mô hình cạnh tranh sẽ có một số doanh nghiệp trung gian, mua điện từ nguồn của các nhà máy, thuê đường dây của công ty truyền tải điện độc quyền "chở" điện đến bán cho khách hàng. Người tiêu dùng khi đó sẽ được lựa chọn giữa nhiều công ty bán lẻ điện chứ không phải nhà bán lẻ điện được quyền lựa chọn người tiêu dùng", ông Nguyễn Minh Đức nêu quan điểm.

Quan trọng là minh bạch giá điện

Theo chuyên gia Nguyễn Minh Đức, giải pháp tối ưu không phải là bỏ độc quyền ngay hay không mà là cạnh tranh hóa thị trường bán lẻ điện. Từ đó, tạo cơ chế kiểm soát chi phí của doanh nghiệp độc quyền tốt hơn, tránh lãng phí. "Người tiêu dùng có sự lựa chọn đa dạng hơn và có xu hướng được hưởng dịch vụ hậu mãi tốt hơn. Theo tôi, giá trị không đo được bằng tiền là xã hội sẽ minh bạch hơn. Sẽ không còn nhập nhèm giữa kinh doanh và phúc lợi, không có người tự dưng được hưởng lợi chỉ vì sự lãng phí do cơ chế. Ngành điện cần được điều hành, quản lý theo hướng minh bạch", ông nhấn mạnh.

Chuyên gia năng lượng tái tạo Phan Công Tiến, Giám đốc Viện Nghiên cứu ứng dụng năng lượng thông minh (iSEAR), cho rằng chỉ cần mất 1 năm là có thể xóa được cơ bản độc quyền trong mua bán điện, minh bạch giá điện. Việc vận hành hệ thống điện và thị trường được thực hiện với những mục đích rõ ràng. Đó là phải cấp đủ điện; giá điện tốt nhất; đảm bảo các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh điện có đủ doanh thu để tồn tại trong chuỗi cung ứng; và cuối cùng là bảo vệ môi trường. Hiện giá phát điện và bán lẻ là những khâu được cạnh tranh; truyền tải và lưới điện phân phối là độc quyền tự nhiên, chưa thể cạnh tranh được.

Từ góc nhìn này, ông Tiến nhấn mạnh muốn xóa bỏ độc quyền, xây dựng thị trường điện cạnh tranh thì trước mắt, cần tập trung cho điện tái tạo, bởi đây là yếu tố giúp đẩy nhanh việc chuyển dịch năng lượng, tạo nền tảng xây dựng thị trường điện cạnh tranh nhanh nhất, dựa trên nhu cầu có sẵn. Ông cũng khuyến nghị xây dựng và triển khai các chính sách song song, không nên kéo dài nữa. Muốn vậy, phải trao quyền tự quyết, tự lựa chọn cho khách có thể tự phát triển điện mặt trời mái nhà theo hình thức tự sản xuất tự tiêu dùng mua bán điện với đối tác thứ 3 theo tinh thần Nghị quyết 70. Thứ hai, hình thức mua bán điện trực tiếp qua lưới quốc gia không cần thực hiện mua bán chào giá trên thị trường giao ngay. Thứ ba, sớm thực hiện việc tách độc lập nguồn, truyền tải, phân phối, bán lẻ và triển khai sớm nhất có thể về thị trường bán buôn và bán lẻ nhằm trao quyền lựa chọn cho đơn vị cung cấp điện cho người dùng. Thứ tư, thực hiện sớm giá 2 thành phần, trong đó có giá lưới truyền tải và giá phân phối riêng để bảo tồn doanh thu cho các công ty điện lực. Thứ năm là triển khai sớm các mô hình kinh doanh mới cho năng lượng tái tạo.