Một sáng cuối tháng 7, chúng tôi đến thăm trại giam Chợ Quán (ở phường Chợ Quán - quận 5 cũ, TP.HCM), nơi được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia vào năm 1988.
Do đang trong giai đoạn trùng tu nên nơi này tạm ngừng đón khách. Dẫn đường cho chúng tôi là chị Trần Thị Quyên, là nhân viên quản lý khu trại giam. Trong không gian trầm mặc giữa bệnh viện, chị Quyên kể lại những câu chuyện lắng đọng về một di tích từng là nơi "cải huấn" tù nhân dưới chế độ thực dân Pháp.
Toàn cảnh khu trại giam Chợ Quán (ở trong Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới TP.HCM, phường Chợ Quán) nhìn ở trên cao
ẢNH: HOA AN
Tên gọi Chợ Quán gắn liền với vùng đất hình thành từ 3 làng cổ: Tân Kiểng, Nhơn Giang và Bình Yên nằm bên bờ kênh Tàu Hủ.
Theo cụ Vương Hồng Sển trong sách Sài Gòn năm xưa, ngày trước chợ họp dưới những tán me lớn, nơi tụ hội nhiều quán xá nên gọi là Chợ Quán.
Khu trại giam Chợ Quán trước khi trùng tu, năm 2022
ẢNH: NHẬT THỊNH
Bệnh viện Bệnh nhiệt đới TP.HCM (trước đây gọi là Nhà thương Chợ Quán) được Pháp thành lập từ năm 1864, là cơ sở y tế đầu tiên của TP.HCM. Lúc đầu bệnh viện có 2 khoa chính: điều trị phong và bệnh tâm thần.
Đến năm 1875, một phần khu điều trị tâm thần được cải tạo thành nhà giam đặc biệt dành cho những tù nhân mắc bệnh, gọi là "bệnh phạm". Nơi này mang tên "Khu bệnh nhân cải huấn" nhưng thực chất là một nhà tù thu nhỏ, nơi vừa điều trị vừa khai thác thông tin qua thẩm vấn.
Phòng giam 3A bên trong trại giam Chợ Quán, nơi trước đây từng giam giữ Tổng Bí thư Trần Phú
ẢNH: HOA AN
Kiến trúc trại giam trong bệnh viện cổ nhất TP.HCM
Khu trại giam có kiến trúc hình chữ U, gồm 3 dãy nhà xây bằng gạch kiên cố, mái lợp ngói âm dương và vảy cá đỏ. Dãy ngang dài 32 mét, rộng 12 mét; 2 dãy dọc đối xứng, dài 14 mét và rộng 7,5 mét.
Toàn bộ khu vực được bao bọc bằng tường gạch cao, có tháp canh ở góc và 1 phòng gác nhỏ lợp ngói phía trước.
Hành lang bên trong trại giam Chợ Quán, nơi từng giam giữ nhiều chiến sĩ cách mạng trong khuôn viên Bệnh viện Bệnh nhiệt đới TP.HCM
ẢNH: HOA AN
Đối lập với không gian bên ngoài phủ đầy bóng mát, bên trong nhà giam là một thế giới khép kín, lặng ngắt. Những bức tường vôi, cửa sổ lưới sắt, ánh sáng le lói từ ô nhỏ trên cao càng khiến không khí thêm nặng nề.
Mỗi phòng giam có cấu trúc khác nhau: từ phòng tập thể đến phòng biệt giam, khu cách ly cho bệnh nhân truyền nhiễm. Cửa phòng được thiết kế có lỗ nhỏ để lính gác theo dõi tù nhân.
Mỗi phòng đều có bục xi măng để nằm
ẢNH: HOA AN
Tường được sơn màu vàng. Mỗi phòng đều có bục xi măng để nằm, có nơi còn dấu vết gông cùm, xiềng xích. Một số phòng đặc biệt được xây thêm lớp che để hạn chế tù nhân nhìn ra ngoài hay liên lạc.
Ngay lối vào là phòng giam lớn từng giam khoảng 20 người. Đáng chú ý, phía cuối khu cách ly là căn phòng 3A, nơi giam giữ Tổng Bí thư Trần Phú khi ông bị bệnh lao và hy sinh. Trong phòng là bục xi măng dài 2 mét và rộng hơn 1 mét, vẫn còn nguyên vẹn.
Một số phòng đặc biệt được xây thêm lớp che để hạn chế tù nhân nhìn ra ngoài hay liên lạc
ẢNH: HOA AN
Từ cửa trại giam rẽ phải là dãy biệt giam gồm 4 phòng, xây đúc trần kiên cố. Cửa sổ có lưới sắt và khung che nhằm đảm bảo cách ly tuyệt đối.
Dấu tích gông cùm, xiềng xích trong trại giam Chợ Quán
ẢNH: HOA AN
Khu nhà giam Chợ Quán không chỉ là kiến trúc hiếm hoi còn lại của một mô hình trại giam trong bệnh viện, mà còn là chứng nhân cho một thời kỳ lịch sử khốc liệt. Nơi đây từng giam giữ nhiều chiến sĩ cách mạng kiên cường như: Trần Bạch Đằng, Hà Huy Tập, Nguyễn Văn Trỗi...
Địa phương vẫn giữ lại nguyên vẹn dấu tích sau khi trùng tu
ẢNH: HOA AN
Những khẩu hiệu đấu tranh được viết trên tường như "tù nhân chết cho Tổ quốc sống", dấu vết gông cùm, tất cả vẫn còn nguyên vẹn như nhắc nhở thế hệ sau về một thời chưa xa.
Ông Trần Phú sinh ngày 1.5.1904 tại xã Tùng Ảnh (ở Hà Tĩnh), là Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng từ tháng 10.1930 đến tháng 4.1931, mất ngày 6.9.1931 tại Bệnh viện Chợ Quán
ẢNH: HOA AN
Những năm gần đây, chính quyền địa phương đã từng bước trùng tu khu nhà giam. Dù nằm trong bệnh viện đang hoạt động, nơi đây vẫn được bảo tồn như một không gian lịch sử đặc biệt, là điểm đến cho các hoạt động giáo dục truyền thống và sinh hoạt chính trị.
Trại giam nằm ẩn mình trong lòng Bệnh viện Bệnh nhiệt đới TP.HCM, bao phủ với nhiều cây xanh
ẢNH: HOA AN
Ẩn mình giữa lòng TP.HCM, trại giam Chợ Quán không chỉ lưu giữ dấu vết thời gian, mà còn nhắc nhớ về một giai đoạn lịch sử oai hùng. Những bức tường nơi đây vẫn lặng thầm kể lại câu chuyện về lòng kiên trung và khát vọng tự do không bao giờ tắt.
