Giá trị kinh tế và ẩm thực
Cá chình sông Đà từ lâu đã trở thành biểu tượng của dòng sông, nổi tiếng cả về giá trị ẩm thực lẫn dinh dưỡng. Thuộc họ Anguillidae, cá có thân dài hình trụ, da trơn với lớp nhớt bảo vệ, vây lưng – hậu môn – đuôi liền mạch. Miệng rộng, răng sắc, cá chình là loài săn mồi điển hình và có khả năng sinh tồn cao, thậm chí có thể trườn lên cạn để tìm nguồn nước mới.
Tại Việt Nam, phổ biến nhất là cá chình hoa, chình mun và chình lạch. Cá chình hoa sinh sống nhiều ở các dòng sông lớn chính là loài tạo nên danh tiếng cho sông Đà. Dòng nước xiết, nhiều ghềnh đá, nguồn mồi tự nhiên phong phú giúp cá phát triển cơ bắp săn chắc, thịt dai, không tanh như cá nuôi.
Ngư dân sinh sống trên dòng sông Đà cho biết cá thường trú ẩn trong khe đá, hang sâu để tránh dòng xiết và săn mồi, hưởng lợi từ hệ sinh thái đa dạng gồm cá nhỏ, tôm, tép, cua đá và côn trùng thủy sinh.
Cá chình hoa.
Vào tháng 6/2017, một con cá chình hoa dài 1,5m, nặng 10kg – được ví như "nhân sâm nước" – đã được một đại gia chuyên thu mua cá đặc sản tại Hà Nội chi 45 triệu đồng để sở hữu. Những con cá đạt kích thước "khủng" như vậy vốn rất hiếm. Con cá này được một ngư dân vùng sông Đà (Mai Châu, Hòa Bình cũ) tình cờ bắt khi nó đang ngược dòng tìm nơi sinh sản. Người đàn ông phải vật lộn gần một giờ mới đưa được "thủy quái" lên bờ.
Cá chình có tập tính di cư đặc biệt: sinh trưởng ở sông, di chuyển ra biển để sinh sản. Chu kỳ sống này phụ thuộc nhiều vào điều kiện môi trường. Ở sông Đà, cá trưởng thành hoạt động chủ yếu về đêm, sử dụng khả năng ngụy trang và tốc độ săn mồi.
Loài cá đang dần biến mất do khai thác quá mức
Giá trị kinh tế cao đã khiến cá chình bị khai thác quá mức. Nhiều ngư dân sử dụng xung điện, lưới mắt nhỏ hay chất nổ, khiến số lượng cá suy giảm và môi trường sống bị tàn phá. Đáng lo ngại hơn, cá chình hương (cá non) bị khai thác ồ ạt, đe dọa nguồn giống tự nhiên. Sông Đà còn chịu áp lực ô nhiễm từ nước thải sinh hoạt, nông nghiệp và công nghiệp, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và khả năng sinh sản của cá.
Trước thực trạng này, các cơ quan chức năng và tổ chức bảo tồn đã tăng cường kiểm soát khai thác trái phép, tuyên truyền cộng đồng và đề xuất thành lập khu bảo vệ thủy sản. Nuôi cá chình thương phẩm cũng được khuyến khích nhằm giảm áp lực lên tự nhiên, dù nguồn giống vẫn phụ thuộc nhiều vào khai thác tự nhiên và công nghệ nhân tạo còn đang nghiên cứu.
Đặc sản quý hiếm và giá trị y học
Dẫu ngày càng khan hiếm và đắt đỏ, cá chình tự nhiên vẫn là đặc sản được săn tìm. Không chỉ là món ngon, cá chình còn được xem như "linh dược của đàn ông": thịt béo, giàu đạm, bổ thận, tráng dương; mật cá ngâm rượu dân gian tin dùng chữa bệnh đường ruột. Phụ nữ sau sinh cũng sử dụng cá chình kho nghệ giúp nhanh hồi phục và lợi sữa. Nhiều tài liệu y học cổ truyền xếp cá chình vào nhóm thực phẩm – vị thuốc quý, sánh ngang yến sào hay gân hươu.
Bảo vệ cá chình không chỉ là giữ gìn một đặc sản quý mà còn là gìn giữ hệ sinh thái sông Đà.
