Tại các khu chế xuất ở Karachi (Pakistan), không khí luôn đặc quánh mùi bụi vải và sự hối hả của dòng tiền. Hàng ngày, từng đoàn xe tải nối đuôi nhau chở những kiện hàng khổng lồ đổ về các nhà máy như Silver Denim. Bên trong đó là hàng tấn quần áo đã qua sử dụng, những món đồ "lỗi mốt" được thải loại từ châu Âu (EU), Anh hay Mỹ, bắt đầu một hành trình kinh tế mới tại quốc gia Nam Á này.
Pakistan đang chứng kiến một nghịch lý kinh tế điển hình trong kỷ nguyên tiêu dùng nhanh: Sự bùng nổ của thị trường đồ cũ mang lại lợi nhuận tỷ đô, nhưng đồng thời đẩy quốc gia này đến bờ vực của một cuộc khủng hoảng môi trường nghiêm trọng.
Mỏ vàng từ "rác" thời trang phương Tây
Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu biến động, lạm phát phi mã và đói nghèo gia tăng đã vô tình tạo ra một đòn bẩy tăng trưởng khủng khiếp cho ngành hàng secondhand (đồ đã qua sử dụng) tại Pakistan.
Số liệu từ Hội đồng Doanh nghiệp Pakistan vẽ nên một bức tranh tài chính đầy sôi động: Chỉ tính từ tháng 7/2023 đến tháng 6/2024, quốc gia này đã chi tới 511 triệu USD để nhập khẩu quần áo đã qua sử dụng, ghi nhận mức tăng trưởng nóng 18% so với cùng kỳ năm tài chính trước đó. Con số biết nói này khẳng định vị thế của Pakistan như một trong những mắt xích quan trọng nhất trong chuỗi cung ứng tái chế hàng dệt may toàn cầu.
Tại các nhà máy phân loại, quy trình diễn ra nhịp nhàng như bất kỳ dây chuyền sản xuất hiện đại nào. Công nhân tại Silver Denim và các cơ sở tương tự phân loại quần áo theo chất lượng. Những món đồ tốt nhất sẽ được tái xuất sang thị trường châu Phi hoặc phân phối đi khắp Pakistan. Phần còn lại - những thứ không thể bán - chính là khởi nguồn của rắc rối.
Ông Umair Yousaf, Giám đốc Silver Denim, không giấu được sự lạc quan về tình hình kinh doanh: "Việc kinh doanh chưa bao giờ tốt như hiện nay".
Theo ông, nhận thức của người tiêu dùng đang thay đổi mạnh mẽ. Thế hệ Z, với khả năng tiếp cận thông tin trực tuyến, không còn coi đồ cũ là sự lựa chọn "hạ cấp". Họ tìm đến secondhand như một giải pháp tiết kiệm tài nguyên và bảo vệ môi trường.
Tuy nhiên, nhìn sâu vào cấu trúc xã hội Pakistan, động lực chính của "cơn sốt" này không chỉ đến từ ý thức bảo vệ môi trường kiểu Gen Z, mà bắt nguồn từ áp lực sinh tồn.
Với gần 45% dân số sống dưới mức nghèo khổ, cán cân chi tiêu của người dân Pakistan cực kỳ nhạy cảm về giá. Tại các chợ nội địa, nơi tiêu thụ khoảng 10-20% lượng hàng nhập khẩu, một chiếc áo secondhand có giá chỉ từ 2-4 USD. Trong khi đó, một chiếc áo mới sản xuất trong nước có giá dao động từ 18-25 USD.
Sự chênh lệch giá gấp 6-10 lần này khiến quần áo mới trở thành thứ xa xỉ phẩm, còn đồ cũ trở thành nhu cầu thiết yếu. Các thương nhân ước tính, dù phần lớn hàng nhập về để tái xuất, nhưng thị trường nội địa vẫn là một "miếng bánh" khổng lồ phục vụ hàng triệu người dân thu nhập thấp.
Quần áo cũ chất thành đống tại một bãi rác ở Karachi, Pakistan (Ảnh: CNA).
Góc khuất ESG: Khi quốc gia đang phát triển trở thành "bãi rác"
Câu chuyện kinh doanh hấp dẫn dừng lại khi chúng ta nhìn vào chữ "E" (Environment - môi trường) trong mô hình ESG. Sự bùng nổ nhập khẩu đang đi kèm với một chi phí ngoại biên khổng lồ mà bảng cân đối kế toán của các doanh nghiệp không ghi nhận: Ô nhiễm môi trường.
Báo cáo năm 2023 của Hiệp hội Các nhà máy Dệt may Pakistan chỉ ra rằng, dòng chảy rác thải dệt may từ phương Tây đang đổ dồn về đây. Năm 2021, EU xuất khẩu khoảng 1,4 triệu tấn vải vóc và quần áo thừa ra toàn cầu, với giá trị xuất khẩu sang Pakistan đạt 46 triệu USD. Nhưng không phải tất cả đều đến được tay người dùng.
Thực tế phũ phàng là một lượng lớn hàng nhập khẩu có chất lượng quá kém, rách nát hoặc dơ bẩn đến mức không thể tái sử dụng. Kết cục của chúng là bị vứt bỏ bừa bãi hoặc đốt cháy - một phương pháp xử lý rác thải thô sơ và độc hại nhất.
Con số thống kê khiến các nhà hoạch định chính sách phải giật mình: Pakistan đang phải gánh chịu khoảng 270.000 tấn rác thải dệt may bị bỏ đi mỗi năm.
Hạ tầng quản lý chất thải của quốc gia này hoàn toàn không theo kịp tốc độ nhập khẩu. Karachi, siêu đô thị với hơn 20 triệu dân và là trung tâm của hoạt động nhập khẩu này, chỉ có vỏn vẹn 3 bãi rác hợp vệ sinh.
Đáng báo động hơn, thành phố này hoàn toàn không có cơ sở xử lý rác thải dệt may chuyên dụng. Điều này biến các vùng ngoại ô và bãi đất trống thành những núi rác vải vóc khổng lồ, âm ỉ cháy và phát thải khí độc.
Lời cảnh báo về sự bất bình đẳng trong chuỗi cung ứng
Giáo sư Sohail Yousaf, chuyên gia khoa học môi trường tại Đại học Quaid-i-Azam, đã đưa ra một nhận định sắc bén về khía cạnh xã hội (S - Social) của vấn đề: "Các nước đang phát triển không nên bị sử dụng làm bãi rác cho các nước phát triển".
Ông nhấn mạnh sự bất bình đẳng trong mô hình kinh doanh này: Chỉ một nhóm nhỏ thương nhân và doanh nghiệp hưởng lợi tài chính từ việc nhập khẩu và tái xuất, trong khi đại đa số người dân phải gánh chịu rủi ro về sức khỏe và môi trường sống bị ô nhiễm. "Cần có luật pháp. Chúng ta nên cấm việc này", Giáo sư Yousaf kiến nghị.
Chính phủ Pakistan cũng đã bắt đầu nhận diện rủi ro. Các lời kêu gọi áp dụng phương pháp thời trang bền vững, tái chế sáng tạo và thúc đẩy sản xuất trong nước thân thiện môi trường đã được đưa ra. Tuy nhiên, giữa áp lực lạm phát và nhu cầu tiêu dùng giá rẻ, các giải pháp này vẫn đang loay hoay tìm chỗ đứng.
Nhiều nhà khoa học khí hậu cảnh báo, nếu không có sự cải cách toàn cầu và các biện pháp bảo vệ mạnh mẽ, Pakistan sẽ tiếp tục là "nạn nhân" hứng chịu hậu quả môi trường từ thói quen tiêu dùng lãng phí của thế giới phát triển.
Cơn sốt đồ cũ tại Pakistan, suy cho cùng, là một lát cắt điển hình của nền kinh tế tuần hoàn chưa hoàn thiện: Nơi ranh giới giữa "tài nguyên tái chế" và "rác thải độc hại" mong manh hơn bao giờ hết.
