Hồi sinh đô thị sông nước

Dần dà, đô thị phát triển, đường nối cầu, cầu nối sông, những tuyến đò ngang chỉ còn lại trong hoài niệm. Song, vẫn còn một hồn đô thị sông nước đang chờ được hồi sinh giữa thành phố hoa lệ.

ẢNH: NGỌC DƯƠNG

Mòn mỏi chờ bến phà xưa

Gần 1 tháng qua kể từ khi cầu Bình Triệu 1 điều chỉnh lưu thông để phục vụ thi công dự án nâng tĩnh không, cửa ngõ phía đông TP.HCM ngập trong ùn tắc đến nghẹt thở. Sở Xây dựng TP.HCM liên tục điều chỉnh phương án điều tiết theo thực trạng nhưng ùn ứ vẫn diễn biến phức tạp, chuyển từ cầu Bình Triệu sang cầu Bình Lợi, rồi lại dồn tới đường Phạm Văn Đồng và đổ về QL13 vốn đã quá tải nghiêm trọng hơn 2 thập kỷ qua. Hàng loạt tuyến đường lân cận hướng vào nội đô như Đặng Thùy Trâm, ngã tư Hàng Xanh, cả hai chiều đường Xô Viết Nghệ Tĩnh và Đinh Bộ Lĩnh đều đặc kín xe từ sáng tới tối.

Mỗi lần len giữa dòng xe cộ chen chúc, người dân TP lại nhớ và mong phà Bình Quới - Thanh Đa sớm hoạt động trở lại để "lấy sông cứu đường". Đã hơn 1 năm, người dân từ hướng TP.Thủ Đức đi Q.Bình Thạnh (cũ) và ngược lại hằng ngày phải đi vòng hơn 10 km qua các tuyến đường Xô Viết Nghệ Tĩnh, Ung Văn Khiêm, cầu Bình Triệu, Phạm Văn Đồng… thay vì khoảng 10 phút đi phà vượt sông. Giờ đây khi những tuyến đường vòng ngày càng nghẹt thở, khao khát được trở lại đi phà càng thêm bức bách.

"TP cứ nói phà sẽ hoạt động lại, nhưng chờ mãi không thấy đâu. Đến giờ này, thỉnh thoảng vẫn có nhiều người cầu may chạy tới đây xem phà đã chạy lại chưa. Biết bao nhiêu học sinh lớp 2 - 3 trường Bình Quới ngay đây, nhà ngay bên đó mà hàng ngày bố mẹ phải đưa đón chen chúc đi đường vòng cả tiếng đồng hồ chưa tới. Sáng nào tới cũng nhễ nhại mồ hôi vì kẹt xe. Giờ cầu Bình Triệu xây dựng lại càng kẹt dữ nữa. Chỉ mong vướng mắc ở đâu thì thành phố sớm tháo gỡ cho tuyến phà chạy chở lại càng sớm càng tốt. Dân mong lắm rồi", bà Nhan Kim Cúc (ngụ P.Bình Quới) chia sẻ.

Ảnh: Kim Choon

Không chỉ ảnh hưởng tới cuộc sống hằng ngày của người dân, bến phà Bình Quới tạm ngưng còn thay đổi cả "kế sinh nhai" của nhiều phận đời. Ông Trần Văn Bảy (66 tuổi, ở Thủ Đức) là 1 trong số đó. Hơn 10 năm mưu sinh bằng nghề bán vé số dạo, trước đây ngày nào bán ế quá, ông Bảy lại tranh thủ đón chuyến phà muộn qua khu Thanh Đa, túc tắc cũng kiếm thêm được chút đỉnh cho bữa tối. Từ ngày bến phà ngừng chạy, đi vòng xa quá, người đàn ông gần tới tuổi thất thập không còn đủ sức đạp xe hơn 10 km nên đành quẩn quanh ở "địa bàn" cũ. Thu nhập vì thế cũng bị ảnh hưởng khá nhiều.

Với những người con sinh ra và lớn lên trên bán đảo Thanh Đa, hình ảnh phà Bình Quới nằm trong hàng rào sắt giăng ngang không khỏi khiến họ thấy nao lòng. Đây từng là tuyến giao thông huyết mạch nối Bắc - Nam cách đây gần 300 năm - tuyến "quan lộ" nối Sài Gòn với Huế, Tây Ninh và Vĩnh Long từ thời triều đình nhà Nguyễn. Trong giai đoạn chiến tranh, chính bến đò này cũng là nơi những chiếc phà miệt mài rời bến đưa cán bộ cách mạng vượt sông từ Thanh Đa sang bờ bên kia Thủ Đức làm nhiệm vụ. Ngay tại bến đò còn dựng một bia tưởng niệm liệt sĩ Bình Quới như minh chứng của một thời lịch sử oanh liệt. Nhiều thế kỷ trôi qua, trong khi từng bến phà đã lần lượt trôi vào dĩ vãng để nhường chỗ cho những cây cầu to đẹp, phà Bình Quới - Thanh Đa vẫn còn giữ nguyên giá trị là tuyến vận tải quan trọng phục vụ người dân đôi bờ sông Sài Gòn, nối bán đảo duy nhất giữa lòng thành phố với đô thị sáng tạo sầm uất khu Đông.

"Hòn ngọc" Thanh Đa vẫn chưa thể xóa phà

Theo lãnh đạo UBND phường Bình Quới, kể từ khi tạm ngưng phà Bình Quới - Thanh Đa vào tháng 7.2024, địa phương đã ghi nhận nhu cầu sử dụng phà của người dân là rất lớn. Trước yêu cầu cấp thiết, địa phương đã rất nhiều lần liên hệ tới Công ty TNHH TMDV Vận tải Bến Đò Bình Quới - đơn vị khai thác phà - để hướng dẫn cụ thể quy trình hoàn thành các thủ tục liên quan để phà được hoạt động trở lại. Trong đó, điều quan trọng là phải có giấy tờ pháp lý liên quan đến chỗ đất để phà cập bờ, bến phà hai đầu bến. Sở Xây dựng cũng đã nhiều lần có văn bản thúc giục và gia hạn. Tuy nhiên, đến nay phía công ty vẫn chưa hoàn thiện đủ hồ sơ pháp lý nên chưa thể công bố hoạt động lại bến phà.

Ảnh: Ngọc Dương

Trong khi đó, phía doanh nghiệp (DN) cho biết thời gian qua đã chủ động thực hiện các hướng dẫn của cơ quan chức năng để tháo gỡ vướng mắc, sớm đưa phà trở lại hoạt động. Song, khó khăn lớn nhất hiện nay nằm ở thủ tục pháp lý liên quan đến đất đai vẫn chưa được tháo gỡ. Phía DN khẳng định đây là bến phục vụ nhu cầu đi lại dân sinh, không mang tính chất thương mại hay du lịch, vì vậy đã gửi đơn xin cứu xét kiến nghị các đơn vị liên quan xem xét, hỗ trợ.

DN chờ chính quyền, chính quyền lại chờ DN, cứ như vậy đã hơn 1 năm trôi qua, còn người dân thì chờ phà mòn mỏi. TSKH-KTS Ngô Viết Nam Sơn cho rằng TP.HCM cần nhanh chóng đưa phương án giải quyết triệt để những khó khăn, tháo gỡ vướng mắc để cấp bách mở lại phà Bình Quới. Bởi, đây là tuyến giao thông vô cùng quan trọng, không chỉ giảm tải ùn tắc giao thông cho cửa ngõ phía đông TP mà còn tác động lớn tới quy hoạch khu vực bán đảo Thanh Đa - Bình Quới.

Ông Nam Sơn phân tích: Bình Quới - Thanh Đa là bán đảo có vị trí rất đẹp, diện tích lớn, có mặt sông, nhưng điểm yếu lớn nhất là vùng đất thấp, đòi hỏi chi phí xây dựng lớn vì phải gia cố móng, nâng nền… tốn kém. TP đang muốn khai phá "hòn ngọc giữa hòn ngọc" và xác định quy hoạch không thể chỉ nhìn hạn hẹp trong ranh giới Thanh Đa mà phải nhìn rộng hơn trong tương quan tổng thể không gian đô thị bên này bán đảo và bên kia sông. Ranh giới quy hoạch không chỉ là bờ sông của Thanh Đa, mà cần phải tính từ các trục giao thông huyết mạch xung quanh, ở bên kia sông, bao gồm: trục QL52 - xa lộ Hà Nội hướng về phía bắc và nối ra biển, trục QL13 nối lên Bình Dương cũ, trục Phạm Văn Đồng nối đến sân bay Tân Sơn Nhất và Đồng Nai.

Trong khi đó, bán đảo hiện chỉ có một con đường kết nối, kéo dài từ Xô Viết Nghệ Tĩnh tới QL13 thường xuyên ùn tắc. Mặt khác, khi đã sáp nhập với Bình Dương, tuyến đường huyết mạch này kẹt sẽ tác động rất lớn tới kinh tế, xã hội của TP.HCM.

Vì thế, để phát triển bán đảo Thanh Đa đồng bộ với bờ bên kia sông, TP phải xác định không chỉ nâng tĩnh không hay mở rộng mặt cầu Bình Triệu mà còn phải cần tới 3 - 4 cây cầu nữa nối thẳng sang khu cảng Trường Thọ, khu đô thị An Phú, khu đô thị Linh Đông…

"Từ nay đến lúc xây xong hết cầu, phà Bình Quới vẫn là phương tiện di chuyển chủ đạo và cấp thiết mở lại càng sớm càng tốt. Thậm chí TP có thể rà soát lại thực trạng để kết nối thêm phà tại vị trí khác 2 bên bờ sông - nơi vừa tiện cho lưu thông của người dân, vừa giảm tải kẹt xe. Đây là nhu cầu cấp bách phục vụ đời sống người dân và giao thông TP, nên nếu trường hợp các vướng mắc khó giải quyết, TP nên tính phương án trao ngân sách, giao về 1 mối cho cơ quan phụ trách hạ tầng giao thông quản lý. Không cần hợp tác công - tư, để ngân sách chủ động cho nhanh", KTS Ngô Viết Nam Sơn nêu quan điểm.

Giữ hồn cốt đô thị sông nước

Dọc ngang những kênh rạch nối chằng chịt, địa hình sông nước thì thuở sơ khai đã hình thành nên cho TP.HCM hàng trăm tuyến đò, phà dọc đôi bờ sông Sài Gòn. Cùng với quá trình đô thị hóa, hiện đại hóa, những tuyến đò ngang cũng dần biến mất.

Ước tính, trên địa bàn TP hiện còn 2 bến phà lớn là Cát Lái, Bình Khánh và khoảng 25 bến khách ngang sông tập trung tại các quận/huyện (cũ) như 8, 9, 12, Gò Vấp, Bình Thạnh, Thủ Đức; Nhà Bè, Hóc Môn, Củ Chi, Cần Giờ. Trong quy hoạch tương lai về mạng lưới đường thủy và cảng bến TP.HCM, các bến đò, bến phà sẽ dần được xây cầu thay thế.

Chuyên gia quy hoạch Ngô Viết Nam Sơn nhìn nhận, đây là xu thế tất yếu vì bến phà, đò ngang phục vụ nhu cầu vận chuyển lưu lượng lớn cả người và xe, kết nối đôi bờ sông. Khi có cầu, người dân di chuyển qua cầu sẽ nhanh hơn, tiện hơn, an toàn hơn. Một cách tự nhiên thì nhu cầu di chuyển bằng phà cũng sẽ không còn nữa. Chỉ tại những khu vực chưa đủ điều kiện làm cầu, phà mới phát huy được tác dụng. Vì thế, thực chất một tuyến phà có thể hoạt động và duy trì được hay không phụ thuộc vào nhu cầu của người dân, chứ không phải do quy hoạch bến bãi phát triển giao thông thủy. Tuy nhiên, khi những tuyến phà ngang ngưng hoạt động, TP không nên đóng luôn cả bến mà cần nghiên cứu sử dụng bến đó làm điểm nối cho những tuyến giao thông thủy dọc sông hoặc đến đậu của taxi, buýt đường sông.

"Đò ngang có thể không giữ, nhưng đô thị sông nước vẫn luôn là hồn cốt của TP.HCM. TP đang phát triển đô thị theo hướng đa trung tâm bao gồm khu lõi và các khu vệ tinh. Lấy trung tâm TP.HCM làm lõi thì cần phát triển đô thị về mọi phía, bao gồm cả phía biển. Tuy nhiên, quy hoạch đô thị về phía biển không phải đơn giản, có những đặc thù riêng. Đơn cử, càng về phía đất thấp, quy hoạch càng phải tăng diện tích cây xanh, giữ lại nhiều diện tích mặt nước và hạn chế diện tích đô thị. Tức là, các vùng đất thấp vẫn cho phép phát triển đô thị nhưng yêu cầu phải dành ít nhất 50% diện tích cho cây xanh  và mặt nước, như vậy mới có thể phát triển bền vững", KTS Ngô Viết Nam Sơn nhấn mạnh.