Hang Bi Ký - lời thì thầm của đá

Cụm di tích hang Bi Ký được xem là một trong những địa điểm mang giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt nhất.

Chúng tôi trở lại Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng trong tiết thu dịu mát, rồi men theo con đường đá tiến vào hang Bi Ký - nơi từng khiến không ít nhà khảo cổ phương Tây say mê trước những dòng chữ Chăm Pa cổ khắc trên vách đá.

Kho báu ký tự cổ

Theo cán bộ Trung tâm Du lịch Phong Nha - Kẻ Bàng, trước đây, hang Bi Ký mở cửa đại trà đón khách. Tuy nhiên, do bãi neo đậu thuyền có diện tích nhỏ hẹp, thường ùn ứ khách vào mùa cao điểm, nên hiện chỉ phục vụ những đoàn hoặc nhóm đặt tour riêng, thay vì phục vụ khách lẻ như trước.

Chúng tôi men theo một vách thạch nhũ khổng lồ, ẩm ướt và trơn nhẫy, rồi khẽ lách người vào các hốc đá sâu khuất tầm nhìn. Trước mắt chúng tôi, gần mười cụm chữ Chăm Pa cổ vẫn bền bỉ bám trên vách đá, dẫu thời gian đã làm bạc màu nét khắc. Có dòng hiện ra giữa mặt đá phẳng lì, có dòng lại ẩn khuất sau màn thạch nhũ rủ xuống như rèm mưa, tạo nên vẻ đẹp vừa cổ kính vừa linh thiêng.

Ngay bên phải mảng chữ văn bia chính, nơi du khách thường dừng lại chiêm ngưỡng, là cả một "kho báu" ký tự cổ, lặng lẽ ẩn mình trong bóng tối. Hóa ra lâu nay du khách mới chỉ được chiêm ngưỡng một phần rất nhỏ những gì người Chăm Pa để lại. Phần còn lại, sâu trong các hốc đá vẫn ở đó, như những chứng tích lặng im, chờ giải mã.

Cái nôi của nền văn minh Chăm Pa

Theo các sử liệu ghi nhận, Quảng Bình (cũ) - vùng đất giao thoa giữa hai nền văn hóa cổ Việt - Chăm Pa, từng là địa bàn cư trú của người Chăm Pa từ năm 137 đến 1069.

Sự hiện diện của nền văn minh Chăm Pa không chỉ thể hiện qua những truyền thuyết dân gian, hay các địa danh còn sót lại, mà còn in dấu rõ nét trong các di tích khảo cổ học tại động Phong Nha, minh chứng rằng Quảng Bình từng là một trong những cái nôi của văn minh Chăm Pa.

Hơn một thế kỷ trước, trong hành trình thám hiểm Phong Nha, giáo sĩ - học giả người Pháp Léopold Cadière đã phát hiện những bệ thờ gạch, pho tượng đá mang phong cách Chăm Pa và những dòng chữ cổ khắc trên vách hang. Các chuyên gia sau này xác định, đó là văn tự kết hợp giữa chữ Phạn và chữ Chăm Pa cổ, thứ ngôn ngữ linh thiêng từng vang lên trong các thánh địa Chăm Pa từ thế kỷ IX đến XI.

Điều đặc biệt ở giáo sĩ L. Cadière là bên cạnh việc truyền giáo tại vùng Phong Nha, ông còn có niềm đam mê khám phá thiên nhiên và khảo cổ. Vì vậy, ông chọn một chiếc thuyền độc mộc của dân bản địa, một mình len lỏi hơn 600 m vào động Phong Nha sâu, để khảo sát, nghiên cứu, dẫu chỉ có bóng tối làm bạn đồng hành.

Tại điểm cuối của động lúc đó, ông sững sờ phát hiện một số di tích cổ như bàn thờ, bệ thờ, gạch nung, mảnh gốm, mảnh sành, đĩa... như dấu vết của một nền văn minh đã lùi xa hàng ngàn năm.

Tháng 12-1899, ông viết thư gửi Giám đốc Trường Viễn Đông Bác Cổ (Pháp) là Louis Finot, báo tin về những phát hiện quý báu trong động Phong Nha. Thư có đoạn: "Những gì còn lại đều rất quý giá đối với sử học. Giữ nó là giúp ích không ít cho khoa học". Chính từ phát hiện này của ông L.Cadière trong động Phong Nha mà khu vực hang có văn bản này được đặt tên là Bi Ký như đang gọi ngày nay.

Đến đầu thế kỷ XX, nhiều nhà khoa học, nhà thám hiểm phương Tây cũng đã tiếp bước ông L.Cadière. Các nhóm này tiếp tục phát hiện thêm nhiều di vật Chăm Pa như tượng đá, tượng Phật, đá, gạch, bài vị, mảnh gốm... Đáng chú ý, với 97 ký tự cổ khắc trên vách đá trong động Phong Nha, ngay từ đầu thế kỷ XX, học giả người Pháp Pavi đã nhận định rằng chúng "rất khó đọc và khó có thể phục dựng chính xác" do dấu vết thời gian đã làm phai mờ nhiều chi tiết.

Cuối cùng, ông Pavi chỉ nhận ra được một chữ và cho rằng đó là "capimala". Sau này, theo GS Trần Quốc Vượng, nếu đúng là chữ "capimala" thì đó là tên một vị La Hán, tổ thứ 13 của Phật giáo.

Phải đến tháng 7-1995, sau chuyến khảo sát của GS Trần Quốc Vượng và các chuyên gia của Viện Khảo cổ học mới đưa ra nhận định quan trọng: Hang Bi Ký có thể từng là một thánh đường của người Chăm Pa từ thế kỷ IX-XI. Đoàn khảo cổ phát hiện hàng loạt dấu tích đặc trưng của người Chăm Pa cổ - từ những viên gạch nung đỏ au, nền móng kiến trúc bằng đá, đến mảnh gốm men khắc hoa văn cánh sen.

Tất cả như những "mảnh ghép" khẳng định sự tồn tại của một công trình tôn giáo tráng lệ từng hiện hữu ở đây từ hơn 1.000 năm trước.

Đặc biệt, các nhà khảo cổ còn nhận diện lớp nền canxi cacbonat dày phủ lên những phiến đá được mài phẳng - dấu vết rõ rệt cho thấy sự sụp đổ của một kiến trúc tôn giáo lớn từng hiện diện giữa lòng hang động.

Bí ẩn chờ giải mã

Tháng 3-2008, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong công tác khảo cổ khi đoàn nghiên cứu hỗn hợp Việt - Nhật tiến hành khảo sát lại hang Bi Ký, mở ra nhiều phát hiện mới về giá trị lịch sử và văn hóa nơi đây. Đó là lần đầu tiên văn tự khắc trên vách hang được xác định là chữ Sanskrit phối hợp với hệ chữ Chăm Pa cổ.

Gần đây nhất, năm 2015, một nhóm chuyên gia ngôn ngữ học của Trường Viễn Đông Bác Cổ đã đến động Phong Nha nghiên cứu những dòng chữ Chăm Pa viết trên vách thạch nhũ ở hang Bi Ký mà 116 năm trước cũng do chính người Pháp phát hiện.

GS Arlo Griffiths, Trường Viễn Đông Bác Cổ, sau khi chụp ảnh các dòng văn bia, khẳng định văn bản này được viết vào khoảng đầu thế kỷ XI, cách đây hơn 1.000 năm. Dù chưa thể dịch toàn bộ nội dung nhưng việc xác lập niên đại cụ thể đã là một thành tựu lớn, giúp thu hẹp khoảng cách của những suy đoán trước đó vốn dao động từ thế kỷ IX đến XI.

Hiện nay, Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng đã ghi nhận 33 di chỉ khảo cổ có niên đại từ khoảng 3.000 đến 12.000 năm trước. Cụm di tích hang Bi Ký được xem là một trong những địa điểm mang giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt nhất. Các nhà nghiên cứu đã thống kê có đến 97 ký tự cổ được khắc trên vách đá, tượng đá, bài vị, gạch cổ… phản ánh rõ rệt dấu ấn tôn giáo Chăm Pa - nhiều khả năng là Phật giáo và Ấn Độ giáo giao thoa với văn hóa bản địa nơi đây.

Không chỉ vậy, các di chỉ tại xã Hưng Trạch, thị trấn Phong Nha cũ, nay là xã Phong Nha - nơi phát hiện mộ chum bằng gốm, khuyên tai, rìu đồng… còn cho thấy sự hiện diện đồng thời của các yếu tố văn hóa Đông Sơn và Sa Huỳnh - minh chứng cho sự giao thoa đa tầng giữa các nền văn hóa cổ ở Quảng Bình.

Các nhà khoa học cũng ghi nhận tại Phong Nha những di tích liên quan đến hệ chữ Brahmi (Nam Ấn Độ), hệ ngôn ngữ Nam Đảo - nguồn gốc văn tự của người Chăm Pa.

Di sản cần đánh thức

Không chỉ là một công viên địa chất kỳ vĩ, "vương quốc hang động" Phong Nha - Kẻ Bàng còn là nơi lưu giữ tiến trình phát triển lịch sử - văn hóa của cả một vùng đất cổ.

Từ dấu tích người tiền sử, rìu đá, mộ chum… đến thánh đường Chăm Pa, ký tự cổ, văn hóa bản địa và dấu ấn lịch sử hiện đại trên tuyến đường Hồ Chí Minh huyền thoại - tất cả đã dệt nên một quần thể di sản hỗn hợp đặc biệt.

Nhà nghiên cứu văn hóa Trần Hữu Danh (Quảng Trị) cho hay trên bản đồ khảo cổ học Việt Nam, rất hiếm nơi nào vừa sở hữu giá trị địa chất - địa mạo mang tầm thế giới vừa cất giữ chiều sâu văn hóa - lịch sử đa lớp như ở Phong Nha - Kẻ Bàng. Việc tìm lại và khẳng định vai trò của văn hóa Chăm Pa không chỉ góp phần tái hiện một phần lịch sử đã khuất, là thánh tích văn hóa mang ý nghĩa tôn giáo, tín ngưỡng người xưa... mà còn mở ra hướng đi mới cho bảo tồn - phát huy giá trị di sản theo hướng toàn diện hơn.

"Song, đáng tiếc là nhiều hiện vật từng được phát hiện từ thế kỷ XIX - XX nay đã thất lạc hoặc không được lưu giữ đúng cách. Một phần các dòng văn tự cổ đã bị mờ, bị lớp đá vôi bào mòn, khiến công tác giải mã và nghiên cứu gặp không ít khó khăn. Nếu những mẫu tự bí ẩn trong hang Bi Ký thực sự là lời thì thầm của nền văn minh Chăm Pa còn vang vọng giữa lòng đá vôi thì việc đánh thức nó chính là cách để chúng ta tri ân quá khứ, gìn giữ lịch sử và làm giàu thêm di sản cho mai sau" - ông Danh chia sẻ.