Một làn sóng chỉ trích đang nhắm vào gen Z (những người sinh từ 1997-2012) khi họ sẵn sàng chi mạnh tay cho những tấm vé concert của Taylor Swift, các chuyến du lịch Nhật Bản hay đơn giản là xếp hàng dài để sở hữu một chiếc cốc phiên bản giới hạn, bất chấp bối cảnh chi phí sinh hoạt leo thang và tương lai kinh tế mờ mịt.
Nhiều người gọi đây là "doom spending" - tiêu tiền bất chấp tương lai. Nhưng dưới góc nhìn của các chuyên gia hành vi tài chính, bức tranh phức tạp hơn nhiều. Đó không chỉ là sự bốc đồng, mà còn là một phản ứng tâm lý sâu sắc trước những áp lực của thời đại.
Tự thưởng giữa bộn bề lo toan
Sabrina DaSilva, 23 tuổi, làm việc trong lĩnh vực tài chính, là một ví dụ điển hình. Dù có máy pha cà phê tại nhà và được uống miễn phí ở công ty, cô vẫn chi khoảng 60 USD mỗi tháng cho các quán cà phê. "Đôi khi bạn chỉ cần một chút gì đó để tự thưởng bản thân", cô nói.
Đó không phải là khoản chi duy nhất. DaSilva ước tính cô chi 500-600 USD mỗi tháng cho việc đi ăn ngoài và thêm 500 USD nữa cho du lịch.
Thói quen của DaSilva phản ánh một xu hướng rộng lớn. Theo khảo sát của The Harris Poll thực hiện cho Intuit Credit Karma (Mỹ), có đến 87% gen Z sẵn sàng chi tiền cho các khoản không thiết yếu như dịch vụ xem phim trực tuyến, ăn uống bên ngoài và tập gym, bất kể tình trạng tài chính ra sao.
Điều đáng nói là, hơn một nửa gen Z cho biết họ đang "chật vật để trang trải cuộc sống". Một nghiên cứu từ Bank of America cũng chỉ ra, phần lớn người trẻ vẫn tự thưởng cho mình những món nho nhỏ như bánh ngọt hay cà phê ít nhất mỗi tuần một lần, điều này dễ khiến họ chi tiêu quá tay.
Nghịch lý này đặt ra câu hỏi lớn: Tại sao một thế hệ đang đối mặt với áp lực tài chính lớn lại có vẻ "thoáng tay" với các khoản chi không thiết yếu đến vậy?
Theo chuyên gia, việc gen Z vung tiền cho concert, du lịch là chuyện bình thường ở tuổi 20 khi chưa có gì khác để chứng minh (Ảnh: Getty).
Chi tiêu vì... "chưa có gì để cống hiến"
Morgan Housel, tác giả cuốn sách "Tâm lý học về tiền" (The Psychology of Money), đưa ra một góc nhìn sâu sắc trên tờ Fortune. Ông cho rằng kiểu chi tiêu để thể hiện địa vị này hoàn toàn bình thường, đặc biệt là khi người ta còn trẻ.
"Khi tôi 20 tuổi, tôi từng nghĩ: Giá mà mình có Ferrari. Giá mà mình có biệt thự", Housel chia sẻ. "Nhìn lại, tôi muốn những thứ đó đến vậy chỉ vì tôi chẳng có gì khác để đóng góp cho đời".
Theo Housel, khi người trẻ chưa tìm thấy mục đích sống thực sự, hoặc chưa xây dựng được những giá trị nội tại vững chắc (như sự nghiệp, gia đình, đóng góp xã hội), họ có xu hướng tìm kiếm sự công nhận từ bên ngoài thông qua vật chất và trải nghiệm.
Ngày nay, gen Z còn đối mặt với áp lực lớn hơn: Lạm phát, chi phí sinh hoạt cao, lương ì ạch. Điều này khiến các cột mốc trưởng thành truyền thống mà cha mẹ họ từng đạt được như mua nhà, lập gia đình ổn định trở nên xa vời.
Khi mục đích sống của Housel thay đổi, tập trung vào việc trở thành một người cha và người chồng tốt, khao khát sở hữu dàn xe sang cũng tự động biến mất. "Khát vọng với vật chất của tôi tỷ lệ nghịch với những gì tôi có thể mang lại cho thế giới", ông đúc kết.
Ở chiều ngược lại, vì cảm thấy bế tắc trên con đường "an cư lạc nghiệp", gen Z tìm kiếm niềm vui và sự khẳng định bản thân trong những thú vui nhỏ hơn, tức thời hơn: Một chuyến du lịch "chữa lành", một bữa ăn ngon, hay thậm chí là chăm sóc thú cưng.
Khi "an cư" là giấc mơ xa vời
Phân tích của Shikha Jain, một đối tác tại Simon-Kucher & Partners, cũng củng cố luận điểm này. Bà cho biết gen Z tiêu nhiều hơn cho các trải nghiệm bên ngoài như ăn uống hay du lịch vì hai lý do chính: Họ không đủ khả năng mua nhà, và mạng xã hội khiến các chuyến đi trở nên hấp dẫn hơn bao giờ hết.
Dữ liệu từ Hiệp hội Môi giới Bất động sản Quốc gia Mỹ cho thấy, độ tuổi trung bình của người mua nhà lần đầu hiện là 38 tuổi, tăng đáng kể so với mốc 35 của năm 2023. Khi việc sở hữu một tài sản lớn như nhà cửa trở nên quá tầm với, một phần thu nhập đáng lẽ dùng để tiết kiệm cho mục tiêu đó sẽ được "giải phóng" cho các trải nghiệm.
"Gen Z đối mặt với nhiều bất ổn kinh tế hơn các thế hệ lớn tuổi", bà Jain nói. "Họ sống dựa vào lương và gánh nhiều khoản nợ sinh viên hơn".
Yếu tố tâm lý "doom spending" cũng đóng vai trò quan trọng. Và công nghệ khiến mọi thứ dễ dàng hơn. Greg Stoller, giảng viên tại Trường Kinh doanh Questrom (Đại học Boston), nhận xét gen Z "có xu hướng hành động theo nhu cầu tức thì".
"Bạn thấy thứ mình thích, bạn mua luôn. Chẳng cần rút thẻ. Chỉ cần quẹt điện thoại hay đồng hồ và xong", ông nói.
Vung tiền để bù đắp sự tự ti
Việc dùng tiền bạc để khẳng định bản thân không chỉ xảy ra với gen Z. Nó phổ biến ngay cả ở giới triệu phú.
Lucy Guo, nhà sáng lập Scale AI và là một tỷ phú ở tuổi 30, là một ví dụ. Hiện tại, cô vẫn mua đồ trên Shein và lái một chiếc Honda Civic đi làm. Nhưng cô thừa nhận, trước khi thành công, cô cũng từng tiêu tiền vô tội vạ.
Theo Guo, nếu bạn thấy một triệu phú chi nhiều tiền cho đồ hiệu hay xe sang, rất có thể họ đang cố bù đắp cho sự thiếu tự tin.
"Những người vung tiền vào quần áo hiệu, xe đẹp thường chỉ ở mức triệu phú", Guo nói với Fortune. "Bạn bè họ là các triệu phú nhiều lần hơn hoặc tỷ phú. Họ sẽ thấy hơi tự ti và muốn thể hiện rằng: Nhìn này, tôi cũng thành công".
Điều này một lần nữa củng cố quan điểm của Housel: Khi người ta không còn cần phải chứng tỏ bản thân, nhu cầu tiêu dùng hoang phí sẽ tự khắc giảm xuống.
Đôi khi vung tiền là một cách để bù đắp sự tự ti (Ảnh: Robb Report).
Nghệ thuật" của đồng tiền và sự minh bạch
Vậy gen Z có hoàn toàn "bất chấp tương lai"? Thực tế là không.
Khảo sát của The Harris Poll cũng chỉ ra, 74% Gen Z cho biết họ sẵn sàng cắt giảm các khoản chi không thiết yếu nếu tài chính xấu đi. Dù tỷ lệ này thấp hơn các thế hệ khác, nó cho thấy họ vẫn có ý thức về giới hạn.
Nhiều người trẻ đang tìm cách cân bằng. Sabrina DaSilva, dù chi tiêu mạnh tay cho trải nghiệm, nhưng công việc trong ngành tài chính giúp cô biết cách lập ngân sách: 50% thu nhập cho chi phí thiết yếu (nhà, hóa đơn, thực phẩm), 12% cho hưu trí và 5% cho tiết kiệm.
Một xu hướng khác đang nổi lên là sự "minh bạch tài chính". Connor Morrow, 25 tuổi, có một tài khoản TikTok chuyên chia sẻ mẹo tài chính và công khai chi tiêu hàng tháng. Trong một video, anh cho biết chi gần 1.400 USD tiền nhà, 715 USD ăn ngoài, 460 USD cho các khoản phát sinh...
Dù liên tục nhận "gạch đá" vì cách tiêu tiền của mình, Morrow tin rằng sự minh bạch này là cần thiết. "Nó cho thấy mọi người thật sự muốn thấy những thông tin thực tế và gần gũi", anh nói.
Như Morgan Housel nhận định, chi tiêu không phải là một bài toán chính xác, nó là một nghệ thuật. Cách gen Z tiêu tiền hôm nay có thể khiến các thế hệ trước khó hiểu, nhưng nó phản ánh chính xác những bài học, những áp lực và những giá trị mà họ đang theo đuổi trong một thế giới đầy biến động, nơi trải nghiệm tức thời đôi khi lại là khoản đầu tư an toàn hơn một giấc mơ an cư quá đỗi xa vời.
