Nhiều nạn nhân đã mất hàng trăm triệu đồng, cũng có nhiều nạn nhân được công an kịp thời giải cứu khi đang nhốt mình trong khách sạn, nhà nghỉ do bị tội phạm khống chế từ xa.
Vạch trần thủ đoạn tội phạm thao túng tâm lý
Phân tích về tình trạng này, TS tội phạm học Đào Trung Hiếu cho hay học sinh, sinh viên (HS-SV) hiện có tâm lý sợ quyền lực, nể danh tiếng và thiếu khả năng kiểm chứng thực tế. Nhóm tuổi này dễ rơi vào trạng thái hoảng loạn khi một người gọi đến xưng danh công an, nói giọng nghiêm nghị, dùng từ chuyên môn, đe dọa "có lệnh triệu tập", "liên quan đến đường dây rửa tiền, ma túy…" và ngay lập tức có phản ứng tâm lý thu mình vì sợ bị phạt.
TS Đào Trung Hiếu
ẢNH: NVCC
Với những kịch bản khéo léo như "mồi dẫn", tội phạm nhanh chóng thao túng được tâm lý các em và yêu cầu "cô lập, không được báo với ai" rồi "chuyển tiền vào tài khoản của cơ quan điều tra để chứng minh vô tội". Lúc này, nạn nhân thiếu tỉnh táo sẽ không dám chia sẻ với người thân, sống trong nỗi sợ hãi và tự nhốt mình cho tội phạm điều khiển như con rối.
"Một tiến sĩ, một du học sinh vẫn có thể yếu thế trước những cú sốc cảm xúc mạnh như "nguy cơ bị bắt cóc, bị truy tố, bị phát tán clip riêng tư". Khi hoảng loạn, não bộ con người dễ rơi vào chế độ "tự cứu" và làm theo mọi chỉ dẫn để thoát hiểm", ông Hiếu cho hay.
Dẫn chứng vụ việc gần đây một nữ sinh lớp 6 ở Hà Nội bị dụ dỗ ra nước ngoài nhưng may mắn được tìm thấy, TS Đào Trung Hiếu đánh giá đây là một điển hình của hành vi dụ dỗ trẻ em vượt biên vì mục đích bất minh, vốn đang ngày càng gia tăng dưới hình thức "phi truyền thống". Ông Hiếu cho hay, ở đây tội phạm không bắt cóc bằng vũ lực, không cần gặp mặt, không cần dùng súng, dao hay xe chở, mà chỉ cần một tài khoản mạng xã hội với danh tính giả, một chuỗi tin nhắn lôi kéo thao túng và một kịch bản đánh vào điểm yếu của trẻ: đó có thể là sự tò mò, cô đơn, ham muốn đổi đời hoặc tâm lý nổi loạn.
Theo TS Hiếu, khi một đứa trẻ có thay đổi hành vi, cảm xúc và thói quen sử dụng thiết bị số sẽ bắt đầu giấu giếm nội dung trò chuyện, đổi mật khẩu, lén lút nhắn tin về đêm, hoặc có những câu nói lạ lùng như: "Ở đây chán quá", "Con muốn đi thật xa", "Có người sẵn sàng đón con ở nơi khác"… thì có thể đang bị kẻ xấu nhắm đến.
Ngoài ra, trẻ có xu hướng giấu hành lý nhỏ, chuẩn bị tiền bạc hoặc vật dụng cá nhân, đôi khi vẽ ra "một tương lai lý tưởng" ở nơi xa xôi dù chưa từng trao đổi với bố mẹ. Trong nhiều trường hợp, các em bị kẻ xấu tiêm vào đầu sự sợ hãi, như: "Nếu con nói ra, họ sẽ bắt cha mẹ con"; hoặc ngược lại, vẽ ra thiên đường "Chỉ cần con đi, đời con sẽ khác"… Khi thấy con tách biệt với gia đình, cắt liên lạc với bạn bè, thần tượng ai đó không rõ danh tính trên mạng, hoặc bỗng dưng có nhu cầu ra ngoài, đi xa một cách bất thường, thì cha mẹ và giáo viên cần ngay lập tức cảnh giác.
TS Đào Trung Hiếu cho hay, thủ đoạn điển hình của tội phạm là giả làm người thân quen, thần tượng, bạn trai, nhà tuyển dụng, hoặc "cơ hội đi du học, làm việc lương cao ở nước ngoài". Quá trình tiếp cận ban đầu, tội phạm thường rất nhẹ nhàng, nuôi dưỡng cảm xúc tích cực, chủ động tạo niềm tin, khen ngợi, lắng nghe, chăm sóc…; sau đó dần tách trẻ ra khỏi hệ giá trị của gia đình, nhà trường bằng cách gieo vào đầu nạn nhân suy nghĩ: "Ba mẹ không hiểu em", "Ở đây em chẳng có tương lai", "Anh sẽ lo cho em", "Chỉ cần em đi theo anh là đủ". Đây là kỹ thuật thao túng mồi chài tâm lý trẻ vị thành niên, vốn rất phổ biến trong các đường dây buôn người xuyên quốc gia.
Công an, tòa án, VKS không làm việc qua điện thoại, mạng xã hội
Tự biến mình thành nạn nhân là do sự phát triển nhận thức không đồng đều với khả năng phản biện. TS Đào Trung Hiếu cho hay, trẻ có thể thông minh về kỹ thuật, giỏi thao tác công nghệ, nhưng lại non nớt về tâm lý và dễ tin người, nhất là những gì mang tính quyền lực hoặc cấp bách. Ngoài ra, tâm lý "chắc không đến lượt mình", hoặc "tin nhưng không hiểu cơ chế hoạt động của lừa đảo", khiến các em không tạo sẵn rào chắn đề kháng nhận thức.
TS Hiếu cho biết nhiều em thấy vụ việc qua báo chí nhưng không biết đối tượng đã tiếp cận mình bằng hình thức tương tự vì nó được ngụy trang rất khéo. Hơn nữa, sự thiếu gắn kết với người thân, không có kênh chia sẻ đáng tin cậy, khiến khi rơi vào tình huống nghi ngờ thì các em chọn cách đối diện một mình, dễ hoảng loạn và làm theo hướng dẫn của kẻ xấu.
TS Hiếu khẳng định công an, tòa án, viện kiểm sát (VKS) không làm việc qua điện thoại, mạng xã hội, không gửi "Zalo mời lên làm việc", không yêu cầu chuyển tiền để xác minh. Nếu có cán bộ thật gọi điện thì họ sẽ xưng đầy đủ họ tên, cấp bậc, đơn vị công tác; có văn bản, giấy triệu tập đúng mẫu, đóng dấu đỏ và đặc biệt sẽ làm việc tại trụ sở hoặc thông báo rõ ràng. Song ở đây tội phạm lừa đảo thường che giấu thông tin thật, dùng số lạ, gửi link lạ, đòi "kết nối camera giám sát", yêu cầu chụp căn cước, gấp rút chuyển tiền, hoặc dọa "nếu không làm theo sẽ bị bắt". Ông Hiếu khuyến cáo HS-SV khi nhận cuộc gọi nghi ngờ cần giữ bình tĩnh, ngắt liên lạc, báo với người thân gọi công an địa phương để xác minh và tuyệt đối không làm theo bất cứ yêu cầu nào trước khi có người lớn hỗ trợ.
Ví thiết bị thông minh như con dao hai lưỡi, ông Hiếu cho hay nếu không định hướng và giám sát thì chính phụ huynh đang "mở cửa" cho kẻ xấu tiếp cận con em mình. Do đó, phụ huynh cần đặt ra quy tắc rõ ràng về việc sử dụng thiết bị số, như: thời lượng, ứng dụng được phép cài đặt, quyền kiểm tra định kỳ, lịch sử tin nhắn, truy cập tài khoản mạng xã hội của con…, không nên đánh đồng việc "tôn trọng quyền riêng tư" với "phó mặc hoàn toàn"; với trẻ dưới 16 tuổi, quyền riêng tư phải đi kèm quyền được bảo vệ.
Cạnh đó, ông Hiếu cũng nhìn nhận nhà trường cần xem an toàn mạng xã hội là nội dung bắt buộc trong chương trình kỹ năng sống, tổ chức các buổi tập huấn, nói chuyện chuyên đề có sự tham gia của công an, chuyên gia tâm lý. Không chỉ dừng lại ở khẩu hiệu "hãy cẩn thận trên mạng", mà cần diễn tập các tình huống cụ thể, nhận diện thủ đoạn thật - giả, để HS có phản xạ nhận biết và phản ứng đúng.
Ngoài ra, theo ông Hiếu, việc cả tin, thiếu hiểu biết và ngộ nhận về an toàn của công nghệ là "lỗ hổng chết người". Phụ huynh không thể cấm con dùng mạng xã hội nhưng phải trang bị cho các con "hệ miễn dịch kỹ thuật số", bao gồm kiến thức, kỹ năng và cơ chế ứng phó. Phụ huynh cần đồng hành cùng con thay vì kiểm soát cứng nhắc; nhà trường cũng cần chủ động giáo dục kỹ năng sống số như một môn học bắt buộc và cơ quan chức năng cần xây dựng kênh tiếp nhận tố giác thân thiện, dễ tiếp cận với HS-SV.
"Khi mọi tầng lớp xã hội cùng vào cuộc, thì tội phạm công nghệ cao dù có ngụy trang bao nhiêu lớp cũng không thể bắt được con em chúng ta ngay trên nền tảng chúng sử dụng mỗi ngày", TS Đào Trung Hiếu khẳng định.
Bộ Công an đánh giá "bắt cóc online" là biến tướng lừa đảo chiếm đoạt tài sản có tính chất nghiêm trọng. Dù không bắt cóc thật nhưng tội phạm đã điều khiển, khống chế nạn nhân thông qua điện thoại, mạng xã hội để dựng nên kịch bản bắt cóc giả nhằm thao túng tâm lý nạn nhân và lừa đảo tiền bạc của gia đình. Bộ Công an khuyến cáo người dân, đặc biệt là HS-SV và phụ huynh cần nâng cao cảnh giác trước các cuộc gọi, tin nhắn từ số lạ xưng danh cơ quan chức năng; tuyệt đối không chuyển tiền khi chưa xác minh rõ danh tính người yêu cầu và mục đích chuyển; cảnh giác với các dấu hiệu: yêu cầu giữ bí mật, gọi video có người mặc sắc phục, đe dọa bắt giam, sử dụng ngôn ngữ pháp luật không rõ ràng, yêu cầu chuyển tiền khẩn cấp.
Để làm việc với người dân, cơ quan công an sẽ trực tiếp gửi giấy mời, giấy triệu tập hoặc gửi qua công an địa phương, chứ tuyệt đối không gọi điện yêu cầu người dân chuyển tiền vào tài khoản ngân hàng hoặc cài đặt phần mềm để phục vụ điều tra.
