Sự tiến hóa của loài người thường được mô tả như một quá trình thích nghi sinh học chậm chạp, nơi những thay đổi di truyền mang lại lợi thế sống sót sẽ được truyền lại qua các thế hệ.
Tuy nhiên, một giả thuyết mới từ các nhà nghiên cứu Timothy Waring và Zachary Wood thuộc Đại học Maine, được công bố trên tạp chí BioScience, đã làm đảo lộn quan niệm này.
Họ lập luận rằng nhân loại đang trải qua một sự chuyển dịch tiến hóa đột phá, nơi văn hóa (chứ không phải gen) đang đóng vai trò chủ đạo trong việc định hình tương lai của chúng ta.
Văn hóa vượt trội hơn gen
Waring và Wood đưa ra một lập luận khá thuyết phục, đó là: các hệ thống văn hóa như kỹ thuật canh tác, hệ thống pháp luật và các thực hành y tế đang tiến hóa với tốc độ nhanh hơn nhiều so với các đặc điểm sinh học.
Theo họ, sự tiến hóa văn hóa đang vượt trội hơn sự tiến hóa di truyền, giải quyết những thách thức mà lẽ ra phải cần đến đột biến gen.
Zachary Wood giải thích rằng những tiến bộ về công nghệ và văn hóa có thể giúp chúng ta thích nghi với những thách thức của môi trường trong một khoảng thời gian ngắn hơn rất nhiều so với những gì mà đột biến gen cần để làm được điều tương tự.
Ví dụ như kính mắt giúp chúng ta khắc phục các vấn đề về thị lực mà không cần phải chờ đợi sự thích nghi di truyền. Tương tự, phẫu thuật sinh mổ có thể giải quyết các vấn đề sinh học trong quá trình sinh nở, cho phép con người sống sót và sinh sản theo những cách mà chỉ riêng sinh học không thể lường trước được.
Đây là những giải pháp văn hóa đã can thiệp và thay đổi áp lực chọn lọc tự nhiên, chứng minh rằng văn hóa đang dần trở thành động lực chính của sự sống còn.
Con người đang trở thành một “siêu sinh vật”?
Mặc dù khái niệm về sự tiến hóa văn hóa không phải là mới, nhưng ý tưởng rằng chúng ta đang chứng kiến một "quá trình chuyển đổi tiến hóa" lại hoàn toàn mới mẻ.
Waring và Wood đã đề xuất một giả thuyết táo bạo là: sự thay đổi này có thể đang biến con người từ một loài cá thể sang một loài được xác định bởi sự hợp tác ở cấp độ bầy đàn. Giống như kiến hay ong hoạt động như những "siêu sinh vật", nơi sự sống sót của cá thể phụ thuộc vào sức khỏe của toàn bộ xã hội, con người cũng đang tiến gần đến một trạng thái tương tự.
Họ lập luận rằng các hệ thống văn hóa mà chúng ta xây dựng như chăm sóc sức khỏe, giáo dục, và các hệ thống chính trị đã ăn sâu vào xã hội đến mức chúng hoạt động như những động lực thích nghi chính. Chúng ta ngày càng phụ thuộc vào những hệ thống này hơn là vào những đặc điểm di truyền.
Điều này đặt ra một câu hỏi sâu sắc: điều gì sẽ xảy ra với quyền tự chủ của cá nhân khi sự sống còn của chúng ta phụ thuộc vào các hệ thống do một tập thể tạo ra và duy trì?
Tương lai của loài người được định hình bởi công nghệ?
Những tác động của sự chuyển dịch tiến hóa này là vô cùng sâu rộng bởi nếu sự sống còn và hạnh phúc của chúng ta phụ thuộc vào các hệ thống văn hóa, liệu chúng ta có thấy một tương lai mà nhân loại tiến hóa không phải như một tập hợp những cá thể riêng biệt, mà là một siêu sinh vật hợp tác, được định hình bởi văn hóa?
Các công nghệ hiện đại như kỹ thuật di truyền và công nghệ hỗ trợ sinh sản đã gợi ý về khả năng này. Chúng là những ví dụ rõ ràng cho thấy văn hóa đã bắt đầu ảnh hưởng đến kết quả di truyền. Về lâu dài, điều này có thể dẫn đến một kịch bản mà con cháu chúng ta tiến hóa ít hơn thông qua đột biến sinh học và nhiều hơn thông qua đổi mới văn hóa và công nghệ.
Tuy nhiên, Waring và Wood cũng cảnh báo rằng sự chuyển đổi này không mang tính tiến bộ hay vượt trội về mặt đạo đức. Văn hóa có thể phát triển theo cả hướng tích cực và tiêu cực.
Thách thức đối với nhân loại là phải đảm bảo rằng khi văn hóa ngày càng nắm quyền kiểm soát quá trình tiến hóa của chúng ta, chúng ta sẽ làm điều đó theo cách thúc đẩy sự hợp tác, công bằng và bền vững.
Cuối cùng, tương lai của chúng ta có thể phụ thuộc ít hơn vào gen mà nhiều hơn vào hệ thống văn hóa mà chúng ta tạo ra.
