Từ chống "giặc ngoại xâm khoa học"...
Với luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo được Quốc hội vừa ban hành hồi tháng 6.2025, lần đầu tiên khái niệm liêm chính khoa học (LCKH) được đưa vào luật, thậm chí còn có hẳn một điều khoản riêng. Dự thảo nghị định hướng dẫn thi hành một số điều của luật mà Bộ KH-CN đang lấy ý kiến cũng quy định chi tiết về LCKH.
"Cách đây 5 năm, LCKH là một cụm từ nhạy cảm. Thế nhưng rất nhanh sau đó, nó xuất hiện trong các công văn, hướng dẫn của cơ quan nhà nước rồi tiếp tục đi vào nhiều văn bản pháp quy và giờ đã được luật hóa", TS Dương Tú (ĐH Purdue, Mỹ), người sáng lập Nhóm LCKH trên Facebook, nói. Một nhận xét vắn tắt nhưng bao quát cả hành trình 5 năm hoạt động sôi nổi của nhóm LCKH mà sự khởi đầu là từ… Báo Thanh Niên.
Một số dấu mốc trong quá trình phổ biến và thể chế hóa LCKH ở Việt Nam
ẢNH: DƯƠNG TÚ
Năm 2020, Báo Thanh Niên đăng tải loạt bài Thành tích ảo trong nghiên cứu khoa học phản ánh chiêu trò để một số trường ĐH trong nước được xếp hạng quốc tế. Loạt bài tạo ra tranh luận sôi nổi trong giới học thuật người Việt trong và ngoài nước. Vì khi đó, vấn đề "mua - bán" địa chỉ bài báo khoa học để tạo thành tích ảo còn quá mới ở Việt Nam nên có một số ý kiến chỉ trích Báo Thanh Niên làm mất uy tín "những ngôi sao đang lên" trong giáo dục đại học. Là một nhà nghiên cứu gắn bó với cộng đồng khoa học Việt Nam, TS Dương Tú có nhu cầu truy tìm sự thật. Anh đã phát hiện một mạng lưới đầu nậu siêu năng suất ở nước ngoài sử dụng hàng loạt địa chỉ khác nhau trong các công bố về đủ mọi chủ đề; một vài người trong số này nằm trong danh sách bị gỡ bài nhiều nhất thế giới.
"Tôi đã viết một bài trình bày dữ liệu cho thấy mức độ nghiêm trọng của hành vi gian lận địa chỉ này. Tôi gọi những đầu nậu đó là "giặc ngoại xâm khoa học", nhấn mạnh vai trò của họ trong việc làm tha hóa nền khoa học Việt Nam. Nhận ra sự cần thiết của hành động tập thể, tôi đã kêu gọi hỗ trợ từ cộng đồng khoa học Việt Nam để cùng điều tra và bóc tách mạng lưới mafia khoa học này. Diễn đàn LCKH ra đời vào ngày bài viết của tôi xuất hiện trên Báo Thanh Niên, 1.9.2020", TS Dương Tú kể.
TS Dương Tú và nhà báo khoa học Ivan Oransky, đồng sáng lập Retraction Watch - chuyên trang của Trung tâm LCKH, một tổ chức phi lợi nhuận tại Mỹ
ẢNH: NVCC
Sau vài ngày thảo luận, ban quản trị nhận thấy nền khoa học Việt Nam còn nhiều vấn đề khác, chỉ có thể giải quyết thấu đáo khi đặt trong một bức tranh lớn hơn. Do đó, ban quản trị đổi tên nhóm thành LCKH (tên ban đầu là Chống giặc ngoại xâm khoa học) để kiên trì theo đuổi mục tiêu lớn hơn là góp phần xây dựng cộng đồng khoa học Việt Nam trong sạch và minh bạch.
... đến không gian thảo luận công bằng, văn minh
Ban đầu nhóm có 5 quản trị viên, 3 ở nước ngoài, 2 trong nước. Bắt đầu là những phản ánh hoạt động điều tra, bóc tách mạng lưới đầu nậu. Về sau, nội dung trao đổi trên nhóm mở rộng sang rất nhiều chủ đề khác, từ xuất bản săn mồi, xếp hạng ĐH, đánh giá nghiên cứu, xét GS - PGS, làm sao tránh vi phạm liêm chính và đạo đức khoa học, đến xây dựng văn hóa nghiên cứu.
Chúng tôi hy vọng Nhóm LCKH sẽ không chỉ giới hạn ở Facebook, mà sẽ trở thành một nền tảng mở, độc lập, lưu trữ kiến thức một cách hệ thống và hỗ trợ đào tạo về LCKH. Nhóm LCKH không phải của riêng cá nhân nào, mà là tài sản chung của cộng đồng. Ban quản trị chỉ làm nhiệm vụ lao công quét dọn, còn chính các thành viên mới là người quyết định sức sống của diễn đàn.
TS Dương Tú, sáng lập viên Nhóm LCKH
Nhóm LCKH là diễn đàn duy nhất ở Việt Nam đều đặn cung cấp thông tin về diễn biến LCKH trên thế giới cũng như trong nước. Rất mong các nhà quản lý quan tâm theo dõi diễn đàn để thấy vi phạm liêm chính ở nước ta trầm trọng đến mức nó đã lan đến cả những người "cầm cân nảy mực" trong khoa học và giáo dục. Nhiều trường hợp vi phạm trắng trợn ở các hội đồng chức danh hay trong các đề tài nghiên cứu được làm ngơ. Nếu cứ để tình trạng giả dối này tiếp diễn thì khoa học và giáo dục của chúng ta sẽ đi về đâu?
GS Ngô Việt Trung, nguyên Viện trưởng Viện Toán học
Việc thảo luận các vấn đề mang tính hệ thống kèm theo phân tích, đánh giá, đòi hỏi trách nhiệm giải trình từ những tổ chức, cá nhân cụ thể không tránh khỏi đụng chạm. Có những người bị phê bình tìm cách gây sức ép, thậm chí đe dọa nhóm quản trị. Vì vậy, một số thành viên ban quản trị chuyển sang hoạt động âm thầm hoặc ngừng tham gia vì những lý do cá nhân. "Vai trò chủ yếu của quản trị viên là duy trì không gian thảo luận, đối thoại công bằng, văn minh cho tất cả các bên. Chúng tôi coi mình chỉ là lao công, làm nhiệm vụ quét dọn, đảm bảo diễn đàn sạch đẹp cho cộng đồng thảo luận", TS Dương Tú nói.
TS Đào Nguyên Thắng (ĐH Roehampton, Anh), người tham gia ban quản trị nhóm ngay từ những ngày đầu tiên cho đến tháng 9.2024, kể: "Ban đầu, tôi cũng có phần cảm thông với các đồng nghiệp trong nước bởi hoạt động nghiên cứu của họ còn nhiều khó khăn, việc "bán bài" có thể giúp cải thiện thu nhập và hỗ trợ hoạt động nghiên cứu. Tuy nhiên, tôi thực sự sốc khi nhận ra đó chỉ là bình phong cho một chuỗi mua bán ồ ạt, tràn lan, với quy mô rất lớn. Đây không chỉ là sự lãng phí nghiêm trọng nguồn lực quốc gia mà còn là mối đe dọa đối với nền khoa học, phá vỡ niềm tin của công chúng".
Góp phần cải thiện nhận thức và thúc đẩy chính sách
Ngay sau khi thành lập, Nhóm LCKH gần như đã tạo được hiệu quả tức thì. Sau loạt bài trên Báo Thanh Niên cùng nhiều vấn đề, vụ việc được đưa ra thảo luận trên diễn đàn LCKH, Hội đồng Giáo sư Nhà nước (HĐGSNN) bắt đầu có động thái chấn chỉnh. Khoảng giữa tháng 9.2020, trong công văn gửi các HĐGS ngành, liên ngành, HĐGSNN yêu cầu các hội đồng phải chú trọng vấn đề LCKH khi xét hồ sơ ứng viên. Chủ đề LCKH sau đó được nhắc đến thường xuyên trong các cơ quan, các cuộc thảo luận về phát triển nền khoa học. "Đóng góp lớn nhất của Nhóm LCKH, theo chúng tôi, là góp phần cải thiện nhận thức, hiểu biết về liêm chính và tác động nhất định đến chính sách quản lý khoa học tại Việt Nam", TS Dương Tú nói.
PGS Nguyễn Đình Quân, Phó giám đốc Văn phòng Đào tạo quốc tế, Trường ĐH Bách khoa TP.HCM, chia sẻ ông biết đến Nhóm LCKH từ khoảng 3 năm nay và nhận thấy đây là diễn đàn rất có ý nghĩa.
Ông nói: "Nhóm đã được sự công nhận và hưởng ứng rộng rãi của cộng đồng khoa học, đóng góp rất tích cực cho văn hóa nghiên cứu ở Việt Nam. Trước đây, nhiều nhà khoa học chỉ tìm cách làm sao ra được bài báo để lấy thưởng, nhà quản lý chỉ nghĩ làm thế nào cho đơn vị mình có thật nhiều bài trong điều kiện kinh phí eo hẹp mà không quan tâm tới nghiên cứu thực chất. Người làm khoa học có lương tâm không khỏi băn khoăn; họ rất cần không gian để phản biện, để tranh luận. Mặt khác, nền khoa học Việt Nam còn non trẻ, điều kiện nghiên cứu rất hạn chế, việc chạy đua viết bài tất yếu khó tránh khỏi tiêu cực. Duy trì được một diễn đàn chung cho cộng đồng thảo luận về liêm chính học thuật là điều rất đáng quý. Các trường ĐH khi ban hành quy định về LCKH cũng tham khảo kỹ thông tin trên nhóm. Do đó, đóng góp của Nhóm LCKH trong công cuộc xây dựng môi trường khoa học Việt Nam thực chất, lành mạnh, là rất lớn".
Nhóm LCKH đã mổ xẻ nhiều vụ việc tiêu cực, gian lận nên ban quản trị không ít lần bị tấn công, chụp mũ. Có cả những hoạt động đối nghịch, phá hoại diễn đàn. "Đó là những thử thách củng cố niềm tin trong chúng tôi về lợi ích của nhóm. Sau lần diễn đàn đột ngột biến mất rồi tái xuất hiện, nhóm càng nhận được sự ủng hộ lớn hơn. Có những người trước kia chỉ âm thầm đọc đã công khai ý kiến quan tâm và ủng hộ nhóm", một quản trị viên chia sẻ.
"Ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng", nhưng thách thức lớn nhất với ban quản trị trong việc duy trì Nhóm LCKH không phải về mặt tài chính mà là thời gian, công sức và cơ hội. "Suốt 5 năm qua, chúng tôi đã đầu tư nhiều nguồn lực để giữ cho nhóm vận hành. Mặc dù công sức này có thể dùng vào hoạt động khác mang lại danh lợi nhưng chúng tôi hài lòng với những thay đổi tích cực mà mình đã góp phần tạo ra", TS Dương Tú bộc bạch.
