Ngư dân và các nhà nghiên cứu địa phương đang giữ một con cá heo để theo dõi sức khỏe của nó, tại hồ Amana, gần Tefe, Brazil, vào ngày 25-9-2025 - Ảnh: AFP
Năm 2023, hàng loạt cá heo đã chết trong hồ Tefe thuộc lưu vực sông Amazon của Brazil. Nhà nghiên cứu thủy văn Ayan Fleischmann cùng nhóm đồng nghiệp đã tiến hành nghiên cứu để tìm nguyên nhân dẫn đến sự việc này.
Kết quả nghiên cứu, được công bố ngày 6-11 trên tạp chí Science, đã hé lộ nguyên nhân: hạn hán khắc nghiệt và nắng nóng kéo dài khiến hồ Tefe biến thành "chảo lửa" với nhiệt độ nước chạm mốc 41 độ C, tức nóng hơn hầu hết các bồn tắm spa.
Nhóm nghiên cứu đã khảo sát 10 hồ nước trung tâm của Amazon và phát hiện có 5 hồ ghi nhận nhiệt độ nước ban ngày cao bất thường, lên tới 37 độ C và cao hơn nhiều so với mức bình thường là từ 29 - 30 độ C.
Riêng tại hồ Tefe, diện tích mặt nước bị thu hẹp khoảng 75% và nhiệt độ nước tăng cao không chỉ ở bề mặt mà còn ở cả tầng nước sâu 2m so với bề mặt.
Sử dụng mô hình tính toán, nhóm nghiên cứu xác định có 4 yếu tố then chốt gây ra hiện tượng này, bao gồm: nắng nóng gay gắt, nước cạn, gió nhẹ và độ đục nước cao. Các yếu tố này tác động qua lại lẫn nhau, do nước cạn làm tăng độ vẩn đục khiến hấp thu nhiều nhiệt hơn, gió nhẹ không thể xua tan nhiệt khiến nước tiếp xúc nhiều hơn với ánh nắng gay gắt.
Ngoài ra, một yếu tố khác cũng tác động xấu đối với đời sống thủy sinh là sự chênh lệch nhiệt độ lớn với nhiệt độ cao nhất vào ban ngày lên tới 41 độ C và hạ xuống 27 độ C vào ban đêm.
Dù dư luận trong nước và quốc tế tập trung vào thông tin có hơn 200 cá heo chết trong vòng chưa đầy 2 tháng nhưng sự việc này chỉ là "phần nổi" của cuộc khủng hoảng sinh thái - xã hội rộng lớn hơn, khi nhiều loài cá khác cũng bị chết hàng loạt.
Thậm chí, hiện tượng tảo silic nở hoa cũng xảy ra, khiến nước hồ chuyển sang màu đỏ. Ông Fleischmann và nhóm tác giả dự kiến sẽ công bố nghiên cứu khác về vấn đề này trong thời gian tới.
Để hiểu rõ hơn về xu hướng dài hạn, các nhà nghiên cứu xem xét lại dữ liệu vệ tinh của Cơ quan Hàng không và Vũ trụ Mỹ (NASA) được thu thập kể từ năm 1990. Kết quả cho thấy các hồ nước ở Amazon đã nóng lên xấp xỉ 0,6°C sau mỗi thập niên, cao hơn mức trung bình toàn cầu.
Kết quả nghiên cứu cũng nêu bật tác động của hiện tượng nóng lên toàn cầu đối với các hệ sinh thái cũng như vùng nhiệt đới trong bối cảnh các nhà lãnh đạo thế giới và giới chuyên gia về môi trường, khí hậu sẽ tụ họp tại Brazil vào giữa tháng này để tham dự Hội nghị lần thứ 30 các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP30).
Theo nhà nghiên cứu Fleischmann, các hồ nhiệt đới có vai trò thiết yếu đối với an ninh lương thực và sinh kế của cộng đồng địa phương, nhưng ít được nghiên cứu hơn nhiều so với các hồ ở châu Âu và Bắc Mỹ.
Dù nghiên cứu tập trung vào năm 2023 nhưng ngay năm sau đó cũng đã xảy ra một đợt hạn hán kỷ lục ở Amazon. Các hiện tượng này đang xảy ra với tần suất thường xuyên hơn, nghiêm trọng hơn và kéo dài hơn do biến đổi khí hậu.
Ông Fleischmann khẳng định mức độ khẩn cấp về khí hậu đang diễn ra và ông sẽ gióng lên hồi chuông về vấn đề này tại Hội nghị COP30 sắp tới để ủng hộ việc giám sát dài hạn các hồ nước của Amazon cũng như thu hút các cộng đồng địa phương tham gia xây dựng giải pháp cho vấn đề này.
