Bạo lực bị biến thành trò vui: Báo động văn hóa ứng xử

Bạo lực trở thành “trò vui”

Ngày 20/9, quán cà phê từng xảy ra xô xát trong khu đô thị Times City (Hà Nội) chật kín khách. Người ta xếp hàng dài chỉ để được ngồi vào chiếc “ghế tổng tài” diễn lại cảnh “tổng tài” chỉ tay cho cấp dưới “xử lý” nhân viên quán. Cũng vào ngày này, Bộ Giáo dục và Đào tạo ra văn bản khẩn, yêu cầu Sở GD&ĐT Hà Nội xử lý nghiêm vụ học sinh lớp 7 Trường THCS Đại Kim có hành vi kéo tóc, ghì cô giáo xuống khi bị thu giữ đồ chơi sắc nhọn.

Hai sự kiện tưởng như chẳng liên quan lại cùng gióng lên một hồi chuông cảnh báo về sự suy giảm khả năng kiềm chế cảm xúc và ý thức tôn trọng người khác của một bộ phận người trẻ.

“Cafe tổng tài” trước vụ việc gần như vô danh. Chỉ sau khi cú đánh vào mặt nhân viên và hình ảnh “giơ tay” được tung lên mạng xã hội, quán bỗng trở thành điểm check-in gây sốt nhất Hà Nội. Dòng người lũ lượt xếp hàng từ sáng để được chụp ảnh, diễn lại kiểu “tổng tài” chỉ tay đầy hài hước. Một vụ bạo lực vốn cần bị phê phán, tự nhiên hóa thành đạo cụ giải trí.

Chuyên gia tâm lý Nguyễn Mai Hoa (Viện Tâm lý) nhận định: “Đây là biểu hiện của tâm lý đám đông trong thời đại mạng xã hội. Khi sự việc nóng được lan truyền, người trẻ có xu hướng tham gia để khẳng định sự hiện diện, bất kể sự kiện đó vốn tiêu cực. Nguy hiểm ở chỗ, hành vi bạo lực có thể bị vô thức hợp thức hóa khi được tái hiện một cách hài hước”.

Thực tế, không ít hiện trường từng bị biến thành “điểm đến du lịch” bất đắc dĩ. Thậm chí cả những vụ tai nạn giao thông, cháy nổ cho đến cảnh đánh ghen, đánh hội đồng... Nhiều người sẵn sàng chụp ảnh, quay clip, thậm chí “dựng lại hiện trường” để thu hút lượt xem. Mạng xã hội vừa là nơi phóng đại thông tin, vừa khiến ranh giới giữa sự lệch chuẩn và giải trí bị xóa nhòa.

“Cái đáng lo là khi sự việc nghiêm trọng lại được tiếp nhận bằng thái độ đùa cợt. Nếu lặp đi lặp lại, xã hội sẽ dần quen với hình ảnh bạo lực như một dạng nội dung giải trí, từ đó giảm khả năng phản ứng đúng đắn trước các hành vi sai trái”, TS. Mai Hoa nhấn mạnh.

Gần như song song với vụ “Cafe tổng tài”, vụ việc học sinh lớp 7 tấn công giáo viên tại Trường THCS Đại Kim lại phơi bày một lát cắt đáng báo động khác: đứt gãy quan hệ tôn trọng cơ bản. Theo báo cáo, chiều 16/9, khi cô giáo chủ nhiệm thu giữ món đồ chơi sắc nhọn của một học sinh lớp 7, em này đã kéo tóc, ghì cô xuống bàn và giằng lại. Bộ GD&ĐT lập tức xác định đây là vụ việc nghiêm trọng, “ảnh hưởng xấu đến môi trường giáo dục và truyền thống tôn sư trọng đạo”.

“Hành vi của học sinh này không chỉ gây tổn thương thể chất và tinh thần cho giáo viên, mà còn đụng chạm đến nền tảng văn hóa lâu đời: truyền thống tôn sư trọng đạo. Đặt cạnh vụ việc ở quán cà phê, ta thấy một điểm chung: sự thiếu vắng chuẩn mực tôn trọng người đối diện. Nhân viên dịch vụ có quyền yêu cầu khách tuân thủ quy định không hút thuốc, giáo viên có trách nhiệm đảm bảo an toàn trong lớp học. Nhưng thay vì chấp nhận nguyên tắc chung, cả “tổng tài” và học sinh lại chọn phản ứng bằng bạo lực”, TS. Mai Hoa phân tích.

Chuyên gia nhận định, điều này phản ánh một thực tế rộng lớn hơn. Trẻ em và thanh niên hiện nay lớn lên trong môi trường mà sự kiềm chế cảm xúc ngày càng yếu. Các giá trị tôn trọng, vốn được truyền dạy trong gia đình, nhà trường, không còn giữ được vị thế như trước. Khi người trẻ không được rèn luyện kỹ năng ứng xử, họ dễ chọn bạo lực như phản xạ đầu tiên.

Thực tế, báo cáo của Bộ GD&ĐT về phòng chống bạo lực học đường cho thấy trong 3 năm qua, trung bình mỗi năm cả nước ghi nhận khoảng 1.500 vụ học sinh có hành vi bạo lực với bạn bè hoặc thầy cô. Con số này chưa tính đến những vụ việc nhỏ lẻ không được thống kê. Những trường hợp như ở Đại Kim vì thế không phải cá biệt, mà là biểu hiện của một xu hướng đáng lo ngại.

Văn hóa ứng xử trong thời đại “sống ảo”

Bình luận về hai sự kiện vừa qua, nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Khoa cho rằng, đây là lời nhắc nhở với xã hội: không thể chỉ dừng ở việc xử lý sau mỗi vụ việc. Điều quan trọng hơn là phải tạo ra một môi trường nuôi dưỡng văn hóa ứng xử từ sớm, để hạn chế và giảm thiểu bạo lực.

Chuyên gia tâm lý Nguyễn Mai Hoa cho rằng, trẻ em và thanh thiếu niên thường chọn phản ứng theo cảm xúc tức thời nếu không được rèn kỹ năng kiểm soát bản thân. Khi không biết cách lắng nghe, tôn trọng người khác, xung đột rất dễ leo thang thành hành vi bạo lực. TS. Mai Hoa cho rằng, nhà trường và gia đình cần song hành: vừa dạy tri thức, vừa bồi đắp cách ứng xử, như lời ăn tiếng nói hay cách xử lý mâu thuẫn nhỏ nhặt.

Thực tế, đã có những mô hình tích cực. Một số trường học ở Hà Nội và TPHCM triển khai giờ sinh hoạt chuyên đề về “kỹ năng nói lời cảm ơn, xin lỗi”, mời chuyên gia tâm lý tới tư vấn, giúp học sinh hiểu rằng “lời nói chẳng mất tiền mua” nhưng có thể hóa giải những tình huống căng thẳng. Trên mạng xã hội, nhiều chiến dịch như Đừng share bạo lực từng tạo hiệu ứng tốt, kêu gọi người dùng ngừng lan truyền clip đánh nhau để không biến nạn nhân thành trò giải trí.

Một số chuyên gia tâm lý nhấn mạnh rằng công tác tư vấn tâm lý học đường cần được đặt ở vị trí trung tâm, thay vì chỉ xem như hoạt động bổ trợ. Một đứa trẻ có thể bộc lộ sự bất thường qua những dấu hiệu rất nhỏ: thay đổi hành vi, học lực sa sút, thu mình hoặc phản ứng quá khích. Nếu không được phát hiện sớm, những biểu hiện này dễ phát triển thành hành vi bạo lực, chống đối thầy cô hoặc gây tổn thương cho bạn bè. Bộ GD&ĐT cũng đã nhiều lần yêu cầu các trường chú trọng khâu này, khẳng định vai trò của đội ngũ tư vấn tâm lý như một “hàng rào an toàn” cho môi trường học đường.

Tuy nhiên, số lượng chuyên gia được đào tạo bài bản còn quá ít. Phần lớn trường học chỉ bố trí giáo viên kiêm nhiệm, vừa phải dạy học vừa phụ trách tư vấn, dẫn đến việc thiếu kỹ năng lẫn thời gian để hỗ trợ học sinh hiệu quả. Đây là lỗ hổng lớn, khiến nhiều vụ việc chỉ được phát hiện sau khi sự cố nghiêm trọng xảy ra. Theo các chuyên gia, việc đầu tư nguồn lực cho đội ngũ chuyên trách, đồng thời tăng cường kết nối với phụ huynh, cộng đồng sẽ là giải pháp then chốt để hạn chế những hành vi lệch chuẩn trong trường học.

Ở khía cạnh truyền thông và mạng xã hội, TS. Lê Quỳnh Trang (chuyên gia nghiên cứu văn hóa số) cho rằng, các nền tảng nên có cơ chế hạn chế việc biến những hành vi bạo lực thành “trend” (xu hướng) giải trí. Bà Trang cảnh báo: “Khi một hành vi sai trái được lặp đi lặp lại dưới dạng trò đùa, nó sẽ hình thành sự chấp nhận ngầm trong xã hội. Người trẻ có thể coi đó là bình thường, thậm chí bắt chước”.