80 năm "làm cho người nghèo thì đủ ăn, người đủ ăn thì khá giàu, người giàu thì giàu thêm"

1. Ngay sau khi nước nhà giành được độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ: "Làm cho người nghèo thì đủ ăn, người đủ ăn thì khá giàu, người giàu thì giàu thêm". Câu nói đó như một lời tiên tri. Vì gần 40 năm tiến hành công cuộc đổi mới, mục đích cũng chỉ như vậy.

ẢNH: TƯ LIỆU

Tư tưởng Hồ Chí Minh rất xa lạ với chủ nghĩa giáo điều. Khi tìm đường cứu nước, từ năm 1920, Người đã chọn Quốc tế III (Quốc tế Cộng sản) không phải vì hệ thống lý thuyết của nó mà vì nó chỉ ra con đường giải phóng dân tộc. Người nói dứt khoát: "Tự do cho đồng bào tôi, độc lập cho Tổ quốc tôi, đấy là tất cả những điều tôi muốn, đấy là tất cả những điều tôi hiểu". Từ năm 1925, Người viết trong Điều lệ Thanh niên Cách mạng đồng chí hội: "Sau này chúng ta sẽ thành lập Chính phủ Nhân dân và áp dụng nguyên tắc Tân kinh tế". "Tân kinh tế" là chính sách kinh tế mới (NEP) của Lênin, thực hiện mô hình kinh tế nhiều thành phần, là sự manh nha của kinh tế thị trường định hướng XHCN ngày nay.

Chủ nghĩa xã hội theo tư tưởng Hồ Chí Minh không giống các nước trong hệ thống XHCN mà theo tư tưởng của Người "Việc gì có lợi cho dân phải hết sức làm, việc gì có hại cho dân phải hết sức tránh". Sự thật từ năm 1945 đến 1954, một mặt chúng ta tập trung kháng chiến chống Pháp, mặt khác chúng ta áp dụng mô hình kinh tế dân chủ mới với nhiều thành phần, huy động sức sáng tạo của toàn dân thực hiện kháng chiến và kiến quốc. Chỉ sau năm 1954, miền Bắc mới áp dụng kinh tế kế hoạch.

2. Vì sao chúng ta phải áp dụng kinh tế kế hoạch ở miền Bắc và cả nước sau năm 1975, kéo dài mãi đến năm 1986?

Sau Hiệp định Geneva, dù miền Bắc hòa bình, nhưng cả nước phải tập trung cho cuộc kháng chiến chống Mỹ. Miền Bắc bắt đầu kiến thiết bằng xây dựng chủ nghĩa xã hội, mà hệ thống XHCN đều áp dụng kinh tế kế hoạch, nước ta không thể là ngoại lệ. Nền kinh tế kế hoạch ở miền Bắc giữ vai trò lịch sử trong việc củng cố sức mạnh của hậu phương phục vụ công cuộc chống Mỹ, cứu nước ở miền Nam. Không kế hoạch hóa nền kinh tế thì khó có thể huy động tối đa nhân tài, vật lực cho kháng chiến.

ẢNMH: TTXVN

Mỹ dù là một đế quốc hùng mạnh nhất thế giới, nhưng Mỹ mang quân sang xâm lược Việt Nam là tiến hành "chiến tranh lính trận". Chúng ta không thể thắng Mỹ bằng quân đội mà phải tiến hành chiến tranh nhân dân, huy động mọi nhân tài, vật lực của toàn dân. Điều này đòi hỏi chỉ huy thống nhất, cả về quân sự và kinh tế. Vì vậy kinh tế kế hoạch ở miền Bắc có vai trò lịch sử của nó.

Sau năm 1975, dù hòa bình thống nhất, nhưng nước ta lại phải đối phó với cuộc cấm vận quy mô lớn của Mỹ và phương Tây. Kinh tế kế hoạch được triển khai trong cả nước trong bối cảnh lịch sử này. Liền sau đó, chúng ta lại phải tiến hành cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc ở hai đầu biên giới và chịu sự cấm vận ngặt nghèo nhất của Mỹ và phương Tây khi chúng ta giúp nhân dân Campuchia đánh đuổi tập đoàn diệt chủng Pol Pot, khiến cho quốc lực của chúng ta cạn kiệt. Kinh tế kế hoạch phải kéo dài trong bối cảnh lịch sử đó.

Từ năm 1954 đến năm 1986, có một sự thật là hầu hết cả nhà quản lý kinh tế của chúng ta được đào tạo tại Liên Xô và các nước XHCN với những kiến thức kinh tế kế hoạch "toàn tòng". Bộ máy nhà nước và hệ thống chính trị vận hành theo một cơ chế mà từ Đại hội VI gọi là cơ chế tập trung quan liêu bao cấp. Cơ chế đó đã ăn sâu thành thâm căn cố đế từ trung ương đến địa phương, triệt tiêu mọi sáng tạo của cán bộ và nhân dân, đè bẹp mọi sự chòi đạp của thị trường. Cơ chế đó lấy các nguyên tắc kinh tế kế hoạch hóa làm thước đo, không quan tâm đến nhu cầu, nguyện vọng của nhân dân.

ANH: HOÀNG GIÁP

Điều lịch sử không thể phủ nhận là miền Bắc XHCN đã làm tròn sứ mệnh là hậu phương lớn của cuộc kháng chiến chống Mỹ, đồng thời đạt được những thành tựu ấn tượng: Xây dựng một nền giáo dục tiên tiến, học sinh từ mẫu giáo đến đại học được miễn phí; toàn dân chữa bệnh không mất tiền, cả xã hội không có người đói, không có người ăn xin. Nhưng vì lý do nói trên, nền kinh tế kế hoạch tập trung không thể kéo dài.

Ngay trong thời gian chiến tranh, nhiều nhà lãnh đạo của nước ta đã nhìn thấy sự bất cập nghiêm trọng về tính hiệu quả của mô hình này. Dân sẵn sàng chịu hy sinh để tiến hành kháng chiến, nhưng để cho dân khổ vì không được tự chủ làm ăn, là nỗi lo đau đáu của các nhà lãnh đạo. Bí thư thứ nhất Lê Duẩn đã sớm thấy được sự cản trở cứng nhắc đó. Lịch sử nhắc nhiều về "khoán chui" do ông Kim Ngọc áp dụng ở Vĩnh Phú bị phê phán gay gắt từ giữa những năm 1960, nhưng ông Lê Duẩn lại ủng hộ. Đồng chí Lê Duẩn từng nói, 5% ruộng đất giao cho các gia đình mà làm ra tới 45% thu nhập, trong khi 95% ruộng đất giao cho hợp tác xã làm ra chỉ 50% thu nhập là không thể chấp nhận được. Bởi vậy Bí thư thứ nhất Lê Duẩn đã âm thầm bảo vệ ông Kim Ngọc và trăn trở tìm mọi cách tháo gỡ để nâng cao hiệu quả của nền kinh tế và cải thiện đời sống nhân dân.

Sau năm 1975, nhiều tư liệu lịch sử cho thấy người đứng đầu Đảng ta có ý định duy trì mô hình kinh tế nhiều thành phần ở miền Nam để xây dựng đất nước bị tàn phá sau 20 năm chiến tranh, nhưng do sự thiếu đồng thuận trong Đảng nên chúng ta phải áp dụng kinh tế kế hoạch thống nhất trong cả nước. Sau đó, cả nước phải tập trung đối phó với cuộc cấm vận khắc nghiệt của Mỹ và phương Tây và huy động cho cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc ở hai đầu biên giới khiến cho nền kinh tế kế hoạch ở nước ta phải duy trì kéo dài thêm 10 năm.

ẢNH: VĂN TUẤN

Mặc dù vậy, Tổng Bí thư Lê Duẩn vẫn tích cực ủng hộ các nhân tố mới chòi đạp theo hướng thị trường. Chỉ thị 100-CT/TW ngày 13.1.1981 của Ban Bí thư về khoán sản phẩm đến nhóm và người lao động trong các hợp tác xã, tạo tiền đề cho đổi mới trong nông nghiệp, những cải cách về giá - lương - tiền và các hoạt động "xé rào" khai thông cho kinh tế thị trường đã diễn ra nhộn nhịp dưới thời Tổng Bí thư Lê Duẩn. Có thể nói Tổng Bí thư Lê Duẩn là người đặt nền móng cho công cuộc đổi mới theo tư tưởng Hồ Chí Minh.

Cũng từ sau năm 1975, Phó thủ tướng Võ Chí Công, sau đó làm Thường trực Ban Bí thư (1982 - 1986), không những là người ủng hộ quyết liệt nhất các hoạt động "phá rào" mà còn kiên trì vận động biến "khoán chui" thành chủ trương của Đảng. Nông dân gọi ông là "bệ đỡ của khoán chui". Trả lời quan điểm cho rằng khoán chui xa rời chủ nghĩa xã hội, ông nói: "Chủ nghĩa xã hội chính là cuộc sống. Chủ nghĩa xã hội không chấp nhận khoán việc (nông dân không làm chủ mảnh đất của mình mà chỉ được hưởng theo công điểm), chủ nghĩa xã hội cho phép người dân lựa chọn cách làm ăn mang lại cơm no áo ấm. "Khoán chui" là nhu cầu của nông dân, những nơi "khoán chui" đều có thu nhập cao hơn hẳn khoán việc. Nông dân coi khoán việc đánh kẻng ghi công như một cái cùm trên vai chủ nghĩa xã hội. Đó không phải là cái "bàn thờ" không thể đụng tới". 

Ông đã trực tiếp đến những nơi "khoán chui" ở Vĩnh Phú, ở Hải Phòng để khảo sát thực tế và đề xuất hợp thức hóa thành chủ trương của Đảng. Chỉ thị 100 là kết quả của những nỗ lực không ngừng nghỉ của ông và nhiều nhà lãnh đạo khác. Dù nông dân chưa được làm chủ ruộng đất, nhưng sản phẩm làm ra sau khi nộp khoán được tự do lưu thông đã kích hoạt mạnh mẽ thị trường. Khi thị trường được kích hoạt, nông sản hàng hóa tăng mạnh.

ẢNH: NHẬT THỊNH

Các nhà lãnh đạo từ Nguyễn Văn Linh, Võ Văn Kiệt đều là những "bệ đỡ" cho các hoạt động phá rào tham gia chuẩn bị cho công cuộc đổi mới. Và như mọi người đều biết, Tổng Bí thư Trường Chinh và một số nhà lãnh đạo khác đã biến tư tưởng Hồ Chí Minh và tư duy đổi mới của Tổng Bí thư Lê Duẩn thành quyết tâm chính trị tại Đại hội VI và từng bước được thể chế hóa bằng hệ thống luật pháp: xóa bỏ các thiết chế của kinh tế kế hoạch và chuyển nền kinh tế sang cơ chế thị trường định hướng XHCN. Từ đó, đất nước mới bắt đầu một giai đoạn gần 40 năm phát triển ngoạn mục.

3. Thành tựu ngoạn mục nhất của công cuộc đổi mới được cả thế giới ca ngợi là tốc độ xóa đói giảm nghèo. Tỷ lệ đói nghèo của nước ta từ 70% năm 1990 và 58% năm 1993 giảm xuống 2,75% năm 2020 và tiếp tục giảm còn dưới 1,9% vào năm 2024. Thành tựu này dù có sự tác động tổng hợp của chương trình xóa đói giảm nghèo của Nhà nước, nhưng chủ yếu là thành quả của kinh tế thị trường định hướng XHCN. Không khai thông cho sự vận hành của kinh tế thị trường, thì dù Nhà nước có chi bao nhiêu tiền để giúp người nghèo cũng không thể giảm nghèo nhanh như vậy được.

Gần 40 năm qua, qua các thế hệ lãnh đạo Nhà nước ta đã liên tục từng bước một xây dựng và hoàn thiện thể chế của kinh tế thị trường định hướng XHCN, từ các quyết sách của Đảng đến việc hoàn thiện Hiến pháp và hệ thống pháp luật để đưa đất nước phát triển. Giờ thì tuyệt đại đa số dân ta đều sống no đủ, một bộ phận khá đông thuộc tầng lớp trung lưu có của ăn của để và một bộ phận đã giàu lên, có nhiều người là tỉ phú USD.

Việc "làm cho người nghèo thì đủ ăn, người đủ ăn thì khá giàu, người giàu thì giàu thêm" theo mong muốn của Chủ tịch Hồ Chí Minh đang trở thành hiện thực. Và Đảng ta đang quyết tâm biến lời dạy của Bác Hồ trở thành hiện thực nhanh hơn nữa. Mới đây, Tổng Bí thư Tô Lâm tuyên bố phải tháo gỡ "điểm nghẽn của điểm nghẽn" là thể chế để thúc đẩy đất nước phát triển. 

Đó là quyết tâm giải quyết tận gốc sự kìm hãm, đó là thực thi lời dạy của Bác Hồ: "Việc gì có lợi cho dân phải hết sức làm, việc gì có hại cho dân phải hết sức tránh". Không có cái "bàn thờ" nào kìm hãm sự phát triển của đất nước, kìm hãm tự do và hạnh phúc của nhân dân mà không thể bị xóa bỏ.