Trong cuộc sống, hẳn ai cũng từng gặp những người làm việc chưa tốt, hiểu biết còn hạn chế nhưng lại tỏ ra vô cùng tự tin vào khả năng của bản thân. Họ nói năng như chuyên gia, tranh luận như thể nắm rõ mọi vấn đề và đôi khi kiên quyết bảo vệ một quan điểm sai lầm dù bằng chứng đã rành rành.
Điều khó hiểu hơn cả là họ dường như không hề nhận ra điểm yếu của mình, thậm chí còn đánh giá thấp năng lực của người xung quanh. Và nếu bạn từng bối rối trước những trường hợp như vậy, rất có thể bạn đang chứng kiến một trong những hiện tượng nổi tiếng nhất của tâm lý học: hiệu ứng Dunning-Kruger.
Khái niệm này xuất phát từ hai nhà tâm lý học David Dunning và Justin Kruger tại Đại học Cornell, những người đã công bố nghiên cứu mang tính bước ngoặt vào năm 1999 với tựa đề đầy ám ảnh: “Thiếu kỹ năng và không nhận thức được điều đó”.
Trong loạt thí nghiệm về lập luận logic, ngữ pháp và khiếu hài hước, họ nhận thấy một mô típ lặp đi lặp lại: những người có thành tích thấp luôn tự đánh giá bản thân vượt xa thực tế, đôi khi còn cao hơn cả nhóm giỏi nhất. Ngược lại, những người thực sự có năng lực lại có xu hướng đánh giá thấp khả năng của chính mình vì họ hiểu rõ mức độ phức tạp của lĩnh vực đang theo đuổi.
Nhưng vì sao những người kém lại tự tin đến mức “ảo tưởng” như vậy? Lời giải thích được giới chuyên gia đồng thuận nhất nằm ở siêu nhận thức, tức khả năng theo dõi và đánh giá quá trình tư duy của chính mình.
Người có năng lực thường biết rõ họ đang ở đâu, mạnh điểm nào, yếu điểm nào và cần bổ sung điều gì. Họ ý thức được khoảng trống kiến thức còn tồn tại nên càng học, càng hiểu rằng mình còn chưa biết nhiều điều.
Trong khi đó, người thiếu kỹ năng lại đồng thời thiếu luôn khả năng tự đánh giá. Họ không đủ kiến thức để nhận ra sai sót của mình, cũng không đủ kinh nghiệm để hiểu người khác giỏi hơn mình ở mức độ nào. Chính sự thiếu hụt này đã tạo nên “gánh nặng kép” của hiệu ứng Dunning-Kruger.
Điều thú vị là hiệu ứng này không hề phân biệt giới tính, tuổi tác hay trình độ học vấn. Nó có thể xảy ra với bất kỳ ai, chỉ cần người đó thiếu kiến thức trong một lĩnh vực cụ thể. Ví dụ như một người mới học lập trình vài tuần có thể nghĩ rằng mình nắm gần hết mọi thứ, chỉ đến khi bước vào dự án thực tế mới nhận ra cả “bầu trời” kiến thức phía sau.
Một người vừa đọc sơ qua vài bài viết về đầu tư chứng khoán có thể tự tin đưa ra quyết định tài chính mạo hiểm và chỉ biết mình sai khi đã mất tiền.
Hiệu ứng này liên tục lặp lại trong giáo dục, nghề nghiệp, y tế, thậm chí là chính trị và mạng xã hội, nơi ai cũng có thể đưa ra ý kiến như thể mình là chuyên gia.
Ngược lại, những người thực sự giỏi lại thường đối mặt với một hiện tượng trái ngược: hội chứng kẻ mạo danh (Impostor Syndrome). Họ sợ bị đánh giá là không đủ giỏi, không đủ thông minh và luôn cảm thấy thành công của mình có phần “ăn may”.
Một hiểu lầm phổ biến trong văn hóa đại chúng là lầm tưởng hiệu ứng Dunning-Kruger nói rằng “người ngu thường tự tin hơn người thông minh”, tuy nhiên đây là diễn giải sai lạc.
Hiệu ứng này không hề liên quan đến trí thông minh tổng thể mà chỉ liên quan đến kỹ năng trong từng nhiệm vụ cụ thể. Người biểu hiện kém trong một lĩnh vực sẽ có xu hướng tự đánh giá cao, nhưng sự tự tin của họ vẫn thấp hơn những người thật sự giỏi. Nói cách khác, họ không phải “tự tin nhất”, họ chỉ “tự tin hơn thực tế”.
Tuy nhiên, những sai lệch trong cách tự đánh giá này lại gây ra nhiều hệ lụy sâu rộng. Ví dụ, một cá nhân quá tự tin vào khả năng lái xe có thể gây tai nạn nghiêm trọng. Một người tự cho mình giỏi y học có thể tự ý uống thuốc và làm bệnh tình trầm trọng hơn. Một người tin rằng mình am hiểu chính trị có thể lan truyền thông tin sai lệch hoặc ủng hộ quyết sách đi ngược lợi ích cộng đồng. Không ít bi kịch cá nhân và sai lầm tập thể đã xuất phát từ việc đánh giá sai năng lực của chính mình.
Thế nhưng, có một sự thật là hiệu ứng Dunning-Kruger không phải là “án chung thân” của bất kỳ ai. Cách khắc phục hiệu quả nhất luôn nằm ở việc học hỏi liên tục, chủ động tìm kiếm phản hồi và chấp nhận rằng sai lầm là một phần của quá trình tiến bộ.
Khi càng biết nhiều, chúng ta càng có khả năng nhìn nhận rõ giới hạn của bản thân. Khi càng trải nghiệm, chúng ta càng hiểu rằng thế giới phức tạp hơn những gì mình tưởng. Và khi đủ khiêm tốn để lắng nghe, chúng ta sẽ dần thoát khỏi ảo tưởng năng lực - một chiếc bẫy tinh vi mà bất kỳ ai cũng từng ít nhất một lần dính phải.
Hiệu ứng Dunning-Kruger nhắc nhở rằng nhận thức của con người không phải lúc nào cũng phản ánh chính xác năng lực thật sự. Đôi khi, điều chúng ta thiếu nhất không phải là kiến thức, mà là sự tỉnh táo để biết mình đang thiếu gì.
Và trong thời đại thông tin bùng nổ, khi ai cũng có thể lên tiếng và tự cho mình là đúng, việc giữ được sự khiêm tốn và khả năng tự soi chiếu có lẽ chính là “siêu năng lực” quan trọng nhất.
