Ngâm mình trong lũ suốt 15 giờ, xém mất mạng
Theo Cục Quản lý và xây dựng công trình thủy lợi, từ ngày 16 - 20.11, khu vực từ nam Quảng Trị đến Khánh Hòa đã xuất hiện đợt mưa lũ lịch sử, với lượng mưa lớn nhất trong 24 giờ như sau: tỉnh Đắk Lắk 796 mm, tỉnh Gia Lai 558 mm, tỉnh Quảng Ngãi 413 mm, tỉnh Khánh Hòa 368 mm, TP.Đà Nẵng 363 mm. Không chỉ trận mưa lớn lịch sử, mà còn có thủy điện xả lũ (cụ thể là thủy điện sông Ba Hạ), gây thiệt hại nặng nề cho người dân miền Trung về người và tài sản.
Thủy điện Sông Ba Hạ vừa qua có thời điểm vận hành xả lũ lưu lượng trên 16.000 m3/giây
ẢNH MINH HỌA: MINH DUY
Đứng ngay căn nhà đã bị nước lũ phá nát, bà Nguyễn Thị Diệp (50 tuổi, thôn Phú Hữu, xã Hòa Thịnh, tỉnh Đắk Lắk; Phú Yên cũ) nhớ lại buổi tối kinh hoàng khi mà bà phải leo cây, ngâm mình trong nước lũ suốt 15 giờ.
Bà Diệp nói có người con đi làm ở xa, đọc được thông tin trên mạng xã hội thông báo thủy điện xả lũ nên đã báo về cho bà biết tin. "Cứ nghĩ nước có lên cũng như mọi năm, chứ không nghĩ năm nay lên đỉnh điểm như vậy. Tôi xém chết", bà Diệp nói. Giờ bà phải đi ở nhờ nhà người quen.
Theo bà Phan Thị Xinh (47 tuổi, thôn Phú Hữu, xã Hòa Thịnh), bà có nhận được thông báo từ chính quyền địa phương về thủy điện xả lũ trên mạng xã hội. Tuy nhiên, lúc đó bà chỉ còn có 1 giờ 30 phút thì không thể dọn kịp vì "nước lên lớn quá. Ban đầu nghĩ nước chắc cũng chỉ lên tới bụng, không ngờ lại lên đến khoảng 2 m".
Nhà ngập, bị lũ đánh sập, bà Nguyễn Thị Diệp (50 tuổi, thôn Phú Hữu, xã Hòa Thịnh, tỉnh Đắk Lắk; Phú Yên cũ) phải leo cây, ngâm mình trong nước lũ suốt 15 giờ
ẢNH: HỮU TÚ
Ông Lê Chí Hoại, Chủ tịch UBND xã Hòa Thịnh cho biết, sau khi nhận thông báo xả lũ từ Ban Phòng thủ dân sự tỉnh Đắk Lắk, chính quyền địa phương đã thông báo đến người dân chuẩn bị sơ tán khỏi khu vực nguy hiểm.
"Chúng tôi đã huy động lực lượng di dời người dân đến vùng an toàn. Tuy nhiên, nước lũ dâng nhanh gây ra tình trạng ngập úng diện rộng", ông Hoại nói.
Những biện pháp chính quyền bắt buộc phải làm
Theo luật sư Hoàng Hà (Công ty luật TNHH MTV Thiên Quý), căn cứ vào luật Phòng, chống thiên tai, Nghị định 66 năm 2021 của Chính phủ và luật Phòng thủ dân sự, yêu cầu các cấp chính quyền khi có tin cảnh báo, trong đó có thông báo xả lũ hồ chứa phải kích hoạt ngay cơ chế chỉ huy ứng phó theo phương châm "4 tại chỗ".
Cụ thể gồm: chỉ huy tại chỗ; lực lượng tại chỗ; phương tiện, vật tư tại chỗ; hậu cần tại chỗ. Chính quyền không chỉ truyền tin mà phải lập tức kích hoạt cả hệ thống: chỉ huy - cảnh báo - sơ tán - bảo vệ tài sản - chuẩn bị cứu hộ, cứu nạn, theo phương án đã được phê duyệt trước đó.
Khi đó, UBND và Ban Chỉ huy phòng thủ dân sự các cấp, công an, quân sự, dân quân, lực lượng xung kích phòng chống thiên tai cấp xã, ngành điện lực, giao thông, y tế, thông tin - truyền thông và các đoàn thể (Mặt trận, Hội phụ nữ, Hội nông dân, Đoàn thanh niên…) cùng phải vào cuộc để giúp dân.
Ngày 23.11, tại rốn lũ Hòa Thịnh (Đắk Lắk, trước đây thuộc Phú Yên), cả xã như khoác lên lớp áo nặng trĩu của bùn sình ngập lụt
ẢNH: MAI THANH HẢI
Trong đợt lũ ở miền Trung, nhiều người dân cho biết có nhận được thông tin về việc xả lũ thông qua mạng xã hội. Tuy nhiên, họ không lường trước được nước ngập hết cả căn nhà.
Do đó, theo luật sư Hoàng Hà: "Chính quyền không được chỉ 'thông báo rồi để đó' mà phải cử cán bộ, công an, dân quân đến từng nhà giải thích nguy cơ, nêu rõ mực nước dự kiến, hỗ trợ vận chuyển người và tài sản ra điểm sơ tán an toàn".
Cũng theo luật sư, khi đã ban bố tình huống nguy hiểm mà người dân vẫn cố bám trụ ở vùng đặc biệt rủi ro, chính quyền phải tổ chức cưỡng chế sơ tán, để bảo vệ tính mạng, nhất là với người già, trẻ em, người bệnh.
Còn nếu chính quyền chỉ đọc loa chung chung, không vận động đến nơi đến chốn, không tổ chức phương tiện và biện pháp bắt buộc trong vùng nguy hiểm thì "không thể đổ hết lỗi cho dân".
Phải giải thích rõ cho người dân biết về mức độ nguy hiểm như thế nào
Pháp luật có khá nhiều quy định về an toàn đập, thông báo xả lũ, sơ tán… Tuy nhiên, luật sư Hoàng Hà cho rằng vẫn còn có lỗ hổng như: không có ngưỡng định lượng để sơ tán dân, nhiều khái niệm mơ hồ, cách cảnh báo tới người dân không được chuẩn hóa, quyền được biết và giám sát của cộng đồng hạ du còn rất mờ.
Cụ thể, luật Phòng, chống thiên tai (sửa đổi qua luật Phòng thủ dân sự 2023) chỉ ghi nhận sơ tán người khỏi "khu vực nguy hiểm, nơi không bảo đảm an toàn" như một biện pháp ứng phó cơ bản khi có bão, lũ, lũ quét, ngập lụt.
Luật lại không gắn "khu vực nguy hiểm" với một ngưỡng kỹ thuật cụ thể như: mực nước trên báo động III bao nhiêu, độ sâu ngập bao nhiêu, thời gian ngập kéo dài bao lâu, tốc độ dòng chảy thế nào…
Một số cụm từ được nhắc nhiều trong luật nhưng lại không giải thích cụ thể như thế nào là "tình huống khẩn cấp, bất thường" (để cho phép rút ngắn thời gian báo trước xả lũ, cho phép xả lớn hơn), "điều kiện hạ du cho phép", "khu vực nguy hiểm, nơi không bảo đảm an toàn".
Quân đội dùng máy bay trực thăng cứu trợ lương thực tới người dân vùng lũ ở Đắk Lắk
ẢNH: MAI THANH HẢI
Nghị định 114 năm 2018 của Chính phủ quy định khá chi tiết trách nhiệm của chủ đập, của UBND các cấp, của Ban Chỉ huy phòng thủ dân sự trong việc lập phương án, tính toán, báo cáo, lắp thiết bị…
Tuy nhiên, hầu như không nói rõ phương án ngập lụt vùng hạ du, bản đồ ngập, ngưỡng sơ tán có bắt buộc phải công khai rộng rãi cho người dân.
Từ phân tích trên, luật sư Hoàng Hà cho rằng cần phải có phương án ứng phó tình huống khẩn cấp được xây dựng bài bản và diễn tập cho người dân ở vùng nguy hiểm có kỹ năng ứng phó với lũ lụt. Đồng thời, phải có bộ phận chuyên môn tính toán, dự báo các kịch bản ở cấp địa phương.
Kinh nghiệm thế giới ứng phó với xả lũ
Luật sư Hoàng Hà dẫn chứng tài liệu hướng dẫn của Ủy ban điều tiết năng lượng liên bang (FERC) của Mỹ, Việt Nam có thể tham khảo để nâng cao hiệu quả công tác xả lũ.
Đầu tiên là sự minh bạch trong phân loại cấp độ, cần tách biệt rạch ròi giữa xả lũ và các tình huống nguy cơ vỡ đập để người dân có ứng phó phù hợp, tránh hoang mang hoặc chủ quan.
Kế đến là bản đồ ngập lụt hạ du cần bổ sung yếu tố thời gian nước đến tại các vị trí cụ thể thay vì chỉ vẽ phạm vi ngập, giúp người dân biết chính xác họ còn bao nhiêu phút để sơ tán.
Để rút ngắn thời gian phản ứng, các công ty thủy điện nên sử dụng kịch bản tin nhắn mẫu soạn sẵn cho từng cấp độ nhằm đảm bảo thông tin gửi đi nhanh chóng và chính xác tuyệt đối ngay cả trong tình huống khẩn cấp. Ví dụ, tin nhắn mẫu sẽ ghi rõ "Đây là tình huống khẩn cấp… Đập X đang có nguy cơ vỡ… Người dân vùng trũng thấp cần sơ tán ngay lập tức…".
Đặc biệt, với các đập nằm sát khu dân cư cần thực hiện bài toán đánh giá độ nhạy cảm về thời gian. Nếu quy trình báo cáo hành chính tốn nhiều thời gian hơn tốc độ lũ về, bắt buộc phải thay thế bằng hệ thống cảnh báo tự động.
Cuối cùng là tăng cường công tác diễn tập để kiểm tra khả năng phối hợp thực tế giữa thủy điện và chính quyền địa phương trong hoàn cảnh nguy cấp khi xả lũ.
