Thế giới ngầm tiền số ở Việt Nam: Nhận diện "lùa gà", lừa đảo

Mong manh ranh giới giữa dự án không thành công và lừa đảo

Trên thị trường thế giới lẫn VN, số lượng nhà đầu tư (NĐT) bị mất tiền vào các dự án tiền số không đếm hết. Thế nhưng, đa số NĐT lên tiếng đòi những đơn vị phát hành tiền số phải chịu trách nhiệm thì lại được giải thích do dự án thất bại chứ không phải là cố tình lừa đảo. Một số chuyên gia tài chính thừa nhận, cùng kết quả là đồng tiền số (coin) không còn giao dịch, mất giá gần như 100% có thể đó là dự án lừa đảo ngay từ ban đầu hoặc cũng có trường hợp dự án có thực hiện nhưng không thành công... Vậy đâu là dấu hiệu để NĐT nhận biết được lừa đảo, "lùa gà" để tránh bị sập bẫy?

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Theo chuyên gia tài chính Phan Dũng Khánh, những con số thống kê trên thế giới không chính thức đều cho thấy hơn 90% dự án tiền số thất bại. Đây là những dự án được xem "đàng hoàng", có triển khai theo quá trình công bố. Dự án thất bại là vẫn còn tồn tại trên chuỗi blockchain nhưng không ai quan tâm và token của dự án không có giao dịch. Đây có thể xem là dự án "xác ướp". Bên cạnh đó, các con số thống kê không chính thức cũng cho thấy chỉ riêng trong năm 2024 trên toàn cầu có mấy chục triệu dự án tiền số mang tính lừa đảo, lớn hơn rất nhiều dự án đàng hoàng. Để phân biệt được dự án lừa đảo hay đàng hoàng, NĐT trước hết phải xem Whitepaper (Sách Trắng), tương tự bản cáo bạch của doanh nghiệp niêm yết, phát hành cổ phiếu trên thị trường chứng khoán phải công bố công khai.

Sách Trắng đối với dự án tiền số cũng bao gồm các thông tin cơ bản cho phép các dự án giải thích các sản phẩm và mục tiêu của họ cho độc giả. Sách Trắng thường bao gồm thông tin tổng quan về các khía cạnh kỹ thuật, mục tiêu và phương thức hoạt động của một loại tài sản kỹ thuật số (ví dụ: stablecoin, token). Đặc biệt, Sách Trắng cung cấp đầy đủ thông tin cá nhân của những người phát triển dự án. Điều đó sẽ giúp NĐT hiểu rõ về dự án, công nghệ, mục tiêu và cách thức vận hành; tạo sự tin cậy cho các bên liên quan thông qua việc công khai các thông tin chi tiết và cơ chế bảo vệ quyền lợi. Thậm chí, đối với các dự án được quản lý bởi một số cơ quan nhà nước, Sách Trắng là tài liệu bắt buộc cần được phê duyệt trước khi phát hành hoặc chào bán tài sản tiền điện tử.

Ngoài Sách Trắng, cần xem xét dự án có được kiểm toán hay không. Việc kiểm toán dự án tiền số là kiểm tra các đoạn code, mã nguồn có đáng tin cậy hay không, có bị những người phát triển cố tình cài lỗi để thao túng dự án sau này… "Hiện nay có nhiều dự án tiền số có thể dễ dàng sao chép Sách Trắng của một dự án khác và chỉnh sửa để công bố ra ngoài hay gọi là tạo Sách Trắng giả mạo. Những NĐT có kinh nghiệm khi đọc qua Sách Trắng giả mạo này sẽ thấy có nhiều vấn đề không phù hợp. Hơn nữa, hầu hết các dự án có dấu hiệu lừa đảo sẽ không công bố kiểm toán. Như vậy bất kỳ NĐT nào muốn tham gia mua tiền số, token của các dự án thì trước hết nên đọc Sách Trắng để nắm được thông tin cơ bản về quá trình phát triển, nhất là người sáng lập, thực hiện. Điều này cũng tương tự như khi mua cổ phiếu, nhất là của doanh nghiệp niêm yết hay phát hành lần đầu thì phải đọc bản cáo bạch để có thông tin cơ bản nhất về doanh nghiệp. Không thể nhắm mắt nghe quảng bá, chào mời là đổ tiền mua vào thì rất dễ bị sụp bẫy vào các dự án lừa đảo", ông Phan Dũng Khánh chia sẻ.

Vùng xám tiền số ở Việt Nam

Người Việt những năm qua không còn xa lạ tiền Pi Network. Chỉ trong 6 tháng qua, giá Pi Network đã lao dốc từ 2,98 USD xuống 0,24 USD, khiến hơn 18 tỉ USD vốn hóa bốc hơi. Pi Network xuất hiện vào năm 2019 và giới thiệu được sáng lập từ các nhà nghiên cứu của Đại học Stanford (Mỹ), cho phép người dùng khai thác Pi trên điện thoại di động mà không tốn nhiều năng lượng. Mục tiêu là xây dựng hệ sinh thái phi tập trung với các ứng dụng (DApps) và token Pi có thể sử dụng cho thanh toán, giao dịch trong tương lai. Nhiều người Việt đã bỏ tiền đầu tư vào Pi khá nhiều với các hội nhóm, diễn đàn.

Thế nhưng sau 7 năm, giới đầu tư Pi đã chỉ trích dự án thiếu minh bạch, không có lộ trình rõ ràng. Niềm tin vào Pi Network đang sụp đổ khi nhóm phát triển liên tục trì hoãn chuyển sang mainnet (là giai đoạn mà một blockchain hoàn thiện, cho phép người dùng thực hiện các giao dịch có giá trị thực tế, kết nối với các mạng lưới bên ngoài và tham gia vào một hệ sinh thái rộng lớn, thay vì bị giới hạn trong một môi trường thử nghiệm (testnet) hoặc hệ sinh thái đóng). Đồng thời, quy tắc di chuyển token thay đổi, khiến cộng đồng nghi ngờ đây là chiêu trò câu giờ. Nhiều người lo ngại có giao dịch ngầm và đặt câu hỏi về vai trò của Pi Foundation cùng tính minh bạch của dữ liệu KYC. Trong khi các altcoin khác tăng mạnh, Pi vẫn trì trệ, mất dần uy tín. Khi kiểm tra Pi Network trên Sách Trắng thì không có dữ liệu về loại tiền này.

Với VN, ngay sau khi Nghị quyết số 5/2025 về việc triển khai thí điểm thị trường tài sản mã hóa tại VN có hiệu lực từ ngày 9.9.2025, một số dự án blockchain có nguồn gốc từ VN đã chủ động tạm dừng cung cấp dịch vụ cho công dân VN. Động thái này phản ánh sự thận trọng của các doanh nghiệp trong việc tuân thủ khung pháp lý mới về thị trường tài sản mã hóa trong giai đoạn thí điểm 5 năm. Chẳng hạn, KyberNetwork do nhóm đồng sáng lập gồm Lợi Lưu (Loi Luu) khởi xướng, được biết đến rộng rãi trong cộng đồng Ethereum; hay Coin98 Wallet (thuộc Công ty Ninety Eight) cũng đã thông báo ngừng hỗ trợ người dùng Việt từ ngày 12.9. Coin98 được xây dựng bởi đội ngũ sáng lập người Việt, trong đó gồm Lê Thanh (Thanh Le) và Nguyễn Thế Vinh. Đây là một ví đa chuỗi phổ biến cho phép người dùng lưu trữ, giao dịch và quản lý nhiều loại tài sản mã hóa trên các blockchain khác nhau trong một ứng dụng duy nhất. Tương tự, sàn giao dịch tập trung Aliniex thành lập tại VN cũng tạm dừng cung cấp dịch vụ cho người dùng là công dân hoặc người cư trú tại VN. Sàn cung cấp các cặp giao dịch tài sản mã hóa và dịch vụ nạp, rút cho người dùng...

TS Đinh Thế Hiển, Viện trưởng Viện Nghiên cứu tin học và kinh tế ứng dụng, nhận xét: Đa số những đồng tiền số đang hoạt động tại VN ở trong "vùng xám", tức không được sự chấp nhận của nhà nước. Cơ quan chức năng chưa cho phép tiền số, tiền mã hóa phát hành cũng như giao dịch. Chính vì trong bối cảnh tranh tối tranh sáng nên nhiều công ty, nhóm người tạo lập các loại tiền số rồi tổ chức hội thảo ở các tỉnh thành kêu gọi đầu tư của người dân. Tâm lý nhiều người muốn tham gia ngay từ đầu, xu hướng FOMO (nỗi sợ bỏ lỡ cơ hội) vì thế dẫn đến hàng loạt người bỏ tiền vào đầu tư và sau đó là mất tiền. VN là nước tiên phong về tiền số khi xác định phát triển kinh tế số. Tuy nhiên, cơ quan chức năng đã thông tin chưa cấp phép cho doanh nghiệp nào phát hành tiền số, nên người đầu tư cần hết sức thận trọng, tránh bị mất tiền.