Thăm Chợ Lớn, nhớ tiếu tượng Cây Mai

Kiến trúc, phong tục thờ cúng, chi tiết trang trí… ở các hội quán người Hoa vùng Chợ Lớn (TP.HCM) thực sự là nét đẹp, là bản sắc độc đáo, di sản để lưu giữ, truyền đời. Tiếc rằng di sản ấy đang từng ngày bị xâm hại, đánh cắp.

Nói đến kiến trúc Chợ Lớn, không gian các hội quán của cộng đồng người Phước Kiến, Tiều Châu, Hải Nam, Quảng Đông, Khách Gia, đều mang những nét khác biệt. Các hội quán từ lâu đã trở thành tuyến tham quan độc đáo, liền mạch, giúp du khách hiểu thêm những giá trị tinh thần, nghệ thuật, văn hóa, bản sắc… được lưu giữ theo năm tháng của cộng đồng nơi đây.

Trở lại Chợ Lớn lần này vào tháng 5.2025, PV được dịp đồng hành cùng hai vị khách phương xa là Đại sứ Cộng hòa Phần Lan tại VN Keijo Ensio Norvanto và phu nhân, câu chuyện khám phá Chợ Lớn mang lại nhiều cung bậc cảm xúc thật đặc biệt.

Chỉ với vài bước chân tách khỏi phố xá, khi qua ngạch cửa, vào đến khoảnh sân yên tĩnh, cảm giác thời gian như chậm lại. Nét đẹp cổ kính từ liễn đối, hoành phi, cùng mùi hương khói nhẹ tỏa, tiếng rì rầm trò chuyện bằng phương ngữ riêng của từng cộng đồng người Hoa, thực sự mang lại cảm xúc thật bất ngờ, không dễ để hình dung nhịp sống đô thị sôi động như TP.HCM lại còn những khoảng lặng thú vị đến thế.

Đó là cảm nhận của Đại sứ Phần Lan sau khi tham quan các hội quán, đền miếu người Hoa với Nhị Phủ Miếu (Phước Kiến, còn gọi là chùa ông Bổn, 264 Hải Thượng Lãn Ông, Q.5), Hội quán Hà Chương (Phước Kiến, 802 Nguyễn Trãi, Q.5), Hội quán Tuệ Thành (Quảng Đông, 710 Nguyễn Trãi, Q.5), Hội quán Nghĩa An (Triều Châu, 678 Nguyễn Trãi, Q.5)…

Khám phá kiến trúc Chợ Lớn và di sản tiếu tượng Cây Mai độc đáo - Ảnh 1. — Ông Keijo Ensio Norvanto, Đại sứ Cộng hòa Phần Lan, và phu nhân tham quan gian chính điện đình Minh Hương Gia Thạnh

Mỗi không gian kiến trúc là một phong cách, mỗi hiện vật còn lưu lại nơi các hội quán là một chuyện kể độc đáo, từ lớp mái võng nhìn từ xa như sóng nước ở các hội quán Nhị Phủ, Ôn Lăng, Hà Chương của người Phước Kiến đến các trang trí liễn đối, hoành phi, đại tự không chỉ hàm chứa những lời hay ý đẹp, mà còn thể hiện bản sắc rất riêng trong văn hóa người Hoa, được giữ gìn từ bao đời ở hội quán Quỳnh Phủ, đình Minh Hương Gia Thạnh, hội quán Tuệ Thành… Chạm đến từng nét đẹp trang trí ở các hội quán lại là câu chuyện khám phá về mỹ thuật, tích truyện, phong cách thể hiện. Từ nghệ thuật trang trí, điêu khắc gỗ, đá, đạt đến tinh xảo, thể hiện những tuồng tích, điển cố, thế giới phàm tục, thần tiên… kết hợp cùng màu sắc, hương khói, càng khiến các không gian hội quán, chùa miếu thêm phần khác biệt so với nhịp sống đương đại.

Trong số nhiều chi tiết trang trí mang tính nghệ thuật, bản sắc nơi kiến trúc cổ Chợ Lớn, hệ tượng trang trí các nóc mái được giới nghiên cứu định danh là tiếu tượng (tượng vui) là đặc sắc hơn cả. Những kiến trúc còn lưu lại hệ tiếu tượng có thể kể đến như đình Minh Hương Gia Thạnh, các hội quán Tuệ Thành, Tam Sơn, Phước An… được các lò gốm vùng Cây Mai của Sài Gòn xưa tạo tác. Tất cả vẫn còn lưu nét đẹp qua trăm năm tồn tại. Đẹp nhất vẫn là Hội quán Tuệ Thành, nơi có hệ tiếu tượng bề thế cả về quy mô, số lượng và chất lượng.

Khám phá kiến trúc Chợ Lớn và di sản tiếu tượng Cây Mai độc đáo - Ảnh 2. — Kiến trúc Võ Ca với liễn đối, hoành phi…, vẻ đẹp vượt thời gian ở đình Minh Hương Gia Thạnh từ năm 1789

Tuy nhiên, cũng không khó để nhận ra hệ tiếu tượng đang bị xâm hại, đánh cắp. Nóc mái nơi tiền điện Hội quán Tuệ Thành, trước đây có đôi tượng Ngọc Nữ Dâng Liễn ngồi trên con Kỳ Lân, đã bị kẻ gian "nẫng" mất từ lâu. Còn với đình làng cổ nhất ở Chợ Lớn là Minh Hương Gia Thạnh (380 Trần Hưng Đạo, Q.5), lần trở lại này PV chứng kiến hệ tiếu tượng bị tàn phá thê thảm hơn. Vị giữ đình buồn rầu cho biết việc mất trộm các tượng trang trí đã diễn ra nhiều lần từ hơn 10 năm qua, ban đầu là các tượng nhỏ, sau đến tượng lớn như hai bức Tiên Đồng - Ngọc Nữ, tượng cá hóa long cũng đã bị "thỉnh" mất.

Lục lại hình ảnh tư liệu các vị trí tiếu tượng ngày còn nguyên vẹn, so sánh với thực tại, thật không dễ để tin rằng những giá trị di sản quý giá đến thế, lại dễ dàng mất đi. Nhìn hệ tiếu tượng ở gian Võ Ca của đình Minh Hương Gia Thạnh nay chỉ còn lại nham nhở, lỗ chỗ vết lủng, Chợ Lớn vậy là khuyết thêm nét đẹp trên trăm năm lịch sử.