Hồn Việt giữa đại ngàn Tây nguyên

DẤU ẤN THỜI GIAN BÊN DÒNG SÔNG BA

Cuối chiều, nắng nhạt chiếu nghiêng trên cánh cổng gỗ bạc màu của ngôi "nhà ngõ" thuộc dòng họ Văn, một trong những gia tộc lâu đời nhất ở An Khê. "Ngôi nhà này được ông nội tôi là cụ Văn Thạnh, thường gọi là Xã Tám, xây dựng từ năm 1919 - 1920, khi ông đến lập nghiệp trên vùng đất An Khê", anh Văn Minh Triết, người đang trông nom ngôi nhà, kể bằng giọng đầy tự hào.

ẢNH: HUỲNH BÁ TÍNH

Sau hơn 100 năm, ngôi nhà vẫn giữ gần như nguyên vẹn hình dáng ban đầu với kết cấu hình chữ L, mái ngói thủ công, hệ thống cột kèo chạm khắc tinh xảo. Tất cả được dựng từ những loại gỗ quý như lim, trắc, cẩm lai… lấy từ núi Hảnh Hót ở phía đông Gia Lai. "Thậm chí, gạch ngói cũng được sản xuất tại chỗ bởi đội thợ giỏi nhất theo yêu cầu riêng của ông nội tôi. Ao cạn phía sau nhà bây giờ chính là nơi nung gạch năm xưa", anh Triết cho biết.

Chỉ cách Di tích quốc gia An Khê đình - An Khê trường chưa đầy 150 m, ngôi nhà cổ hơn 250 năm tuổi của dòng họ Huỳnh hiện ra như một biểu tượng của kiến trúc dân gian Việt. Được xây theo lối nhà rường Huế với ba gian hai chái, điểm độc đáo của ngôi nhà nằm ở phần trần đất lợp bằng vỏ cây kiền kiền ở vùng núi Hảnh Hót, đắp dày đến 10 cm. "Trần đất kiểu cổ này không chỉ chống cháy mà còn giữ ấm vào mùa đông, mát mẻ giữa cái nắng rát của miền Trung", ông Huỳnh Ngọc Sơn, con trai cụ Huỳnh Ngọc Chương (tức ông Mười Chương), giải thích. Ông cùng các anh em trong gia đình thay nhau gìn giữ ngôi nhà đã gắn bó với dòng họ qua nhiều thế hệ.

ẢNH: HUỲNH BÁ TÍNH

Chỉ cho chúng tôi xem các chi tiết kết cấu phức tạp của ngôi nhà, ông Huỳnh Ngọc Bích, một trong những người con của cụ Mười Chương, không giấu được tự hào: "Toàn bộ hệ thống cột, kèo, xà, đòn tay của ngôi nhà đều được liên kết bằng kỹ thuật mộng gỗ truyền thống, không dùng đến một chiếc đinh sắt nào nhưng vẫn khít khao, bền vững suốt hơn hai thế kỷ. Thợ làm nhà là người nước mặn, dân vùng biển Bình Định, lên đây từ khi còn trai trẻ. Họ ở lại luôn trong làng, rồi cưới vợ, sinh con. Đến khi con cái trưởng thành, dựng vợ gả chồng xong xuôi thì ngôi nhà mới hoàn thành".

ẢNH: TRẦN HIẾU

Hai anh em ông Sơn dẫn chúng tôi vào bên trong ngôi nhà cổ của cụ Mười Chương. Từng chi tiết khiến người ta không khỏi thán phục: vách nhà làm từ đất sét trộn cốt tre, phẳng mịn không thua gì tường tô vữa hiện đại; hệ thống cột, kèo, xà được liên kết bằng mộng gỗ mà vẫn chắc chắn sau hơn hai thế kỷ. Tất cả toát lên sự cân đối, hài hòa, một vẻ đẹp giản dị mà bền bỉ qua thời gian. 

DI SẢN ĐỐI MẶT NGUY CƠ MAI MỘT

Hiện tại, TX.An Khê chỉ còn lại ba ngôi nhà cổ của ba dòng họ: Văn, Huỳnh và Bùi. Những ngôi nhà này không chỉ mang giá trị kiến trúc mà còn là chứng tích khẳng định sự hiện diện lâu đời của người Việt trên vùng đất Tây Sơn thượng đạo. Song công cuộc bảo tồn di sản đang đối mặt với không ít trăn trở. "Các ngôi nhà đều thuộc sở hữu tư nhân, chưa được xếp hạng di tích nên việc trùng tu, bảo tồn gặp nhiều vướng mắc về pháp lý", một cán bộ văn hóa TX.An Khê chia sẻ.

ẢNH: TRẦN HIẾU

TX.An Khê đã xây dựng đề án bảo tồn, phát huy giá trị di tích Tây Sơn thượng đạo, trong đó xác định nhà cổ là một phần không thể tách rời. Tuy nhiên, việc triển khai vẫn còn chậm bởi chưa có tiếng nói chung giữa chính quyền và các gia đình sở hữu di sản. Anh Huỳnh Ngọc Sơn thẳng thắn: "Thú thật, chúng tôi nhiều lúc không sẵn sàng để tiếp đón các đoàn khách tới tham quan, tìm hiểu nhà cổ. Bên cạnh đó, nếu xếp hạng di tích, mỗi lần tu sửa, chúng tôi không được toàn quyền quyết định mà phải xin phép cấp có thẩm quyền. Đây là di sản ông cha để lại, sửa nhà hay đụng chạm vào yếu tố nào của ngôi nhà cũng cần sự hiểu biết, có chuyên môn và trân trọng đối với nếp nhà cổ".

ẢNH: TRẦN HIẾU

Tương tự, ngôi nhà cổ của dòng họ Văn cũng không có người ở thường xuyên. "Từ nhỏ, anh em chúng tôi đã sống dưới nếp nhà này nên có rất nhiều kỷ niệm thân thương. Lớn lên, mọi người lập gia đình rồi ra ở riêng nhưng cũng đều quần tụ xung quanh ngôi nhà cổ của ông nội để lại. Từ khi cha tôi mất năm 2010, các con cháu chỉ thay phiên nhau trông coi. Nhưng khi có khách đến tìm hiểu, chúng tôi vẫn luôn sẵn lòng đón tiếp", anh Văn Minh Triết nói.

HƯỚNG ĐẾN GIẢI PHÁP BỀN VỮNG

Dù còn nhiều trở ngại, ngành văn hóa TX.An Khê xác định bảo tồn nhà cổ là nhiệm vụ cấp bách. Một số biện pháp đã được triển khai như thuê họa sĩ vẽ lại chi tiết kiến trúc, hoa văn để phục vụ công tác trùng tu khi cần thiết. Tuy nhiên, để những phương án này thực sự hiệu quả, cần có sự đồng thuận từ cộng đồng và sự hỗ trợ tài chính phù hợp. "Chúng tôi cũng đã tính đến chuyện bán mảnh đất để lấy vài trăm triệu đồng sửa nhà, nhưng thợ giỏi bây giờ hiếm lắm. Trên này không ai làm được kiểu nhà cổ này cả", ông Huỳnh Ngọc Bích trăn trở.

ẢNH: TRẦN HIẾU

Không chỉ cần tiền mà còn cần tâm, một tấm lòng gìn giữ di sản như giữ lấy hồn cốt của gia tộc. Sự hiện diện của những ngôi nhà cổ giữa lòng thị xã hiện đại như một lát cắt lịch sử, cho thấy lớp lang văn hóa của vùng đất từng là căn cứ địa của nghĩa quân Tây Sơn năm xưa.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Kim Vân, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Gia Lai, nhận định: "Những ngôi nhà cổ ở An Khê rất quý. Chúng không chỉ có giá trị về mặt kiến trúc mà còn là minh chứng cho đời sống cư dân người Việt trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt. Phải có điều kiện lắm người ta mới xây được nhà như vậy. Cần gìn giữ, trùng tu để phát huy giá trị của nó".

Giữa lòng phố thị An Khê hôm nay, nơi phố xá tấp nập và nhịp sống hiện đại cuồn cuộn trôi, những ngôi nhà cổ vẫn im lặng giữa rợp bóng cây, mái ngói rêu phong và những cánh cửa gỗ cũ kỹ. Chúng như những người già trầm mặc, lặng lẽ kể lại câu chuyện của tiền nhân. Giữ được những ngôi nhà ấy không chỉ là giữ một phần di sản kiến trúc, mà còn là giữ lấy hồn cốt của văn hóa Việt trên vùng đất Tây nguyên; nơi mà những viên ngói, cột gỗ hay trần đất đều thấm đẫm mồ hôi, công sức và cả niềm kiêu hãnh của bao thế hệ đã sống, đã yêu và đã gìn giữ mảnh đất này.