Theo Uỷ ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC), biến đổi khí hậu đang có tác động tiêu cực đến an ninh lương thực , bằng cách tăng nhiệt độ, thay đổi hình thái mưa và gia tăng tần suất của một số hiện tượng thời tiết cực đoan. Trong đó, các nhà nghiên cứu đưa ra cảnh báo rằng, châu Phi là nơi phải đối mặt với những thách thức vì cuộc khủng hoảng khí hậu được dự đoán là sẽ làm thay đổi sự phân bố cũng như sản lượng của các loại cây trồng chủ lực ở đây.
Biến đổi khí hậu được dự đoán rằng sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản lượng và sự phân bố của các loại cây trồng chủ lực trên khắp châu Phi. Do đó, theo các nhà nghiên cứu, việc thực hiện chế độ bảo vệ các loại cây trồng có thể giúp giảm thiểu những tác động đó.
Loài cây có tiềm năng trở thành nguồn siêu thực phẩm mới chính là enset, họ hàng gần của cây chuối . Đây là một loài cây bản xứ có hình dáng giống với cây chuối được tìm thấy ở Ethiopia.
Enset hay còn được gọi là "cây chuối giả", một loại cây giàu tinh bột và được tiêu thụ ở Ethiopia. Mặc dù quả của enset không ăn được, nhưng các nhà khoa học chỉ ra rằng phần gốc và rễ nhiều tinh bột của loài cây này có thể được lên men và sau đó thường được sử dụng để nấu cháo và làm bánh mì.
"Cây chuối giả" ở Ethiopia được coi là siêu cây lương thực mới trong tương lai. Ảnh: sialparis
Đặc điểm khác thường của "cây chuối giả"
Enset có một số đặc điểm quan trọng về an ninh lương thực. Siêu cây lương thực này có thể thu hoạch vào bất kỳ thời điểm nào trong năm, đồng thời còn cung cấp nguồn tinh bột quan trọng, chất xơ, thức ăn gia súc, vật liệu tự nhiên bền vững... Hơn nữa, enset còn là loài cây trồng phủ đất và có tầm quan trọng đáng kể về mặt văn hóa.
Quả của cây chuối và quả của "cây chuối giả" (phải). Ảnh: RBG Kew
Siêu cây lương thực enset là một trường hợp bất thường. Bởi đối với hầu hết các loại cây trồng, chúng thường được biết đến và được sử dụng rộng rãi thông qua các hoạt động thương mại, di cư… Chẳng hạn, khoai tây và cà chua dù có nguồn gốc từ Nam Mỹ nhưng lại được tìm thấy trên khắp thế giới.
Trong khi đó, dù được tìm thấy ở nhiều nơi trên khắp châu Phi, nhưng enset chỉ từng được sử dụng như một loại cây lương thực ở Ethiopia. Điều kỳ lạ là siêu cây lương thực này chưa bao giờ được sử dụng ở những nơi khác.
Siêu cây lương thực này có thể cao tới 10 m, gấp 3 lần so với cây chuối. Theo các chuyên gia, chỉ cần 15 cây thì cũng có thể nuôi sống một người trong một năm. Mặt khác, loài cây này còn có nhiều ưu điểm như có thời gian thu hoạch linh hoạt, bảo quản tốt, chịu hạn và chịu bệnh tương đối tốt.
Sự kết hợp tuyệt vời giữa các đặc điểm khác thường này đã khiến loài cây chuối giả còn có cái tên là "cây chống đói".
Theo Tiến sĩ James Borell tại Vườn Bách thảo Hoàng gia Kew (Anh), việc trồng loài cây chuối giả xen canh có thể giúp tăng cường về vấn đề an ninh lương thực.
Nhóm các chuyên gia nghiên cứu cũng nhận định enset là một trong những loại cây trồng quan trọng nhất được canh tác nhằm đảm bảo về vấn đề an ninh lương thực ở Ethiopia.
Tiềm năng của siêu cây lương thực mới trong tương lai
Thời gian qua, ngày càng có nhiều cá nhân và tổ chức đã và đang tìm kiếm về những loại cây trồng mới để cung cấp nguồn thực phẩm cho thế giới. Bởi con người đang phụ thuộc vào một số loại cây trồng phổ biến. Cụ thể, hiện nay, gần một nửa lượng calo mà con người hấp thu đều đến từ 3 loại nông sản là gạo, ngô và lúa mì.
Các kỷ lục về nhiệt độ đã bị phá vỡ thường xuyên trong những năm qua gây đe doạ đến an ninh lương thực, đặc biệt là sản lượng của nhiều loại cây trồng chủ lực như ngô và lúa mì có thể giảm đáng kể.
Ngoài ra, một nghiên cứu đươc công bố trên tạp chí Nature Food vào cuối năm 2021 cũng chỉ ra rằng, sản lượng ngô có thể giảm 24% vào cuối thập kỷ này. Điều này có thể làm tăng nhu cầu về loại cây trồng thay thế ở các vùng bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi biến đổi khí hậu.
Hiện có khoảng 20 triệu người dùng "cây chuối giả" làm thực phẩm. Ảnh: RBG Kew
Các nhà nghiên cứu ở Ethiopia và Anh cho rằng, nếu việc trồng enset được mở rộng thì loại cây này có tiềm năng đáng kể để giải quyết vấn đề về an ninh lương thực và phát triển bền vững trên khắp châu Phi, đặc biệt là trong bối cảnh biến đổi khí hậu.
Nghiên cứu được công bố vào tháng 12/2021 trên tạp chí Environmental Research Letters, chỉ ra rằng, khoảng 20 triệu người dân ở Ethiopia hiện đang dùng cây enset để làm thực phẩm.
Các nhà nghiên cứu cũng cho biết, loài cây này chưa được trồng ở những nơi khác. Tuy nhiên, những cây có họ hàng với enset lại mọc dại ở tận Nam Phi. Điều này cho thấy rằng loài cây này có thể sinh trưởng ở phạm vi rộng lớn hơn nhiều và ở những nơi khác.
Tiến sĩ Wendawek Abebe tại ĐH Hawassa ở Awasa, Ethiopia, nhận định rằng enset là cây trồng có thể đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết vấn đề về an ninh lương thực và phát triển bền vững.
Theo các khoa học, việc mở rộng phạm vi canh tác của cây enset sẽ có tiềm năng đáng kể để hỗ trợ đa dạng hóa và khả năng phục hồi của các hệ thống nông nghiệp toàn cầu trong điều kiện biến đổi khí hậu.
Sở dĩ cây enset chỉ trồng ở Ethiopia là do các tuyến đường thương mại hướng tới Sudan, Sahara, cũng như bờ Biển Đỏ đến Ả Rập, nơi không có điều kiện thích hợp để trồng trọt.
Theo các nhà khoa học dự đoán, cây enset có thể nuôi sống hơn 100 triệu người trong vòng 4 thập kỷ tới, đồng thời giúp tăng cường an ninh lương thực ở Ethiopia và các quốc gia châu Phi khác như Kenya, Uganda và Rwanda.
"Cây chuối giả" là siêu cây lương thực có thể giải quyết vấn đề an ninh lương thực trong tương lai. Ảnh: BBC
Tuy nhiên, thực tế lại có một số rào cản đối với việc mở rộng trồng trọt siêu cây lương thực này.
Thứ nhất, Ethiopia được coi là trung tâm thuần hóa cây trồng lớn ở châu Phi. Thế nhưng Ethiopia hiện đang hạn chế việc chuyển giao về nguyên liệu thực vật nhằm bảo vệ các nguồn tài nguyên sinh vật bản địa khỏi bị khai thác bất bình đẳng. Do đó, việc mở rộng trồng siêu cây lương thực ra bên ngoài Ethiopia cũng sẽ phụ thuộc vào khả năng tiếp cận song phương và những thỏa thuận chia sẻ về lợi ích.
Thứ hai, theo các nhà nghiên cứu, sở thích ăn uống, văn hóa và hệ thống sinh kế giữa các vùng khác nhau cũng được coi là những yếu tố quan trọng cần được xem xét trước khi mở rộng việc trồng cây enset ra ngoài phạm vi hiện tại.
Dù có một số thách thức, song đó cũng là cơ hội để phát triển và nhân rộng "cây chuối giả" trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang diễn biến khó lường.
Bài viết tham khảo nguồn: Kew, Treehugger, Environmental Research Letters
