Ngày 13/10, tại Hà Nội, Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng đã tham dự và phát biểu khai mạc tại hội thảo quốc tế với chủ đề “Kiểm toán trong kỷ nguyên mới - Nâng cao năng lực kiểm toán với AI”.
Hội thảo quy tụ 120 đại biểu từ các cơ quan Trung ương, ACCA, công ty kiểm toán trong và ngoài nước, ngân hàng, viện nghiên cứu, trường đại học và hiệp hội nghề nghiệp trong lĩnh vực tài chính - kiểm toán.
Cách kiểm toán chuyển từ “phản ứng” sang “chủ động” nhờ AI
Phát biểu khai mạc hội thảo, Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng cho biết, chưa bao giờ trong lịch sử nhân loại, công nghệ thay đổi nhanh và sâu sắc như hiện nay. Theo ông Dũng, AI đang tái định hình mọi ngành nghề, từ sản xuất, tài chính đến y tế, giáo dục.
Ông nêu, ngành kiểm toán với nhiệm vụ bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản trị công không nằm ngoài dòng chảy ấy. Phó tổng Kiểm toán Nhà nước cũng nhận định, với những người làm nghề kiểm toán, AI không chỉ là một công cụ mà còn là cơ hội để tái tạo cách tư duy và hành động.
Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng tại hội thảo quốc tế với chủ đề “Kiểm toán trong kỷ nguyên mới - Nâng cao năng lực kiểm toán với AI” (Ảnh: SAV).
Theo ông, kiểm toán dựa trên bằng chứng và suy luận. Trong mô hình truyền thống, do hạn chế về thời gian, nguồn lực, kiểm toán viên phải chọn mẫu đại diện, rồi từ những mảnh ghép đó suy diễn ra bức tranh tổng thể. Việc này giới hạn tầm bao quát và đặc biệt khó theo kịp những dòng dữ liệu phát sinh liên tục.
Tuy nhiên, sự xuất hiện của AI và phân tích dữ liệu lớn tạo ra bước ngoặt. Thay vì “điểm ảnh rời rạc”, cơ quan kiểm toán có thể quét và phân tích toàn bộ tập dữ liệu, nhờ đó nâng mức đảm bảo, giảm thiên kiến chủ quan và tăng tính nhất quán trong đánh giá. Cùng lúc, các thuật toán học máy, học sâu và xử lý ngôn ngữ tự nhiên biến những kho văn bản, hồ sơ phi cấu trúc khổng lồ thành thông tin có thể truy cập, tìm kiếm, đối chiếu và giải thích được.
Khi đó, kiểm toán không dừng ở phát hiện sau, mà có thể dự báo xu hướng sai sót, lãng phí, gian lận để can thiệp sớm - một bước chuyển từ phản ứng sang chủ động.
Ông Dũng nêu, nhiều cơ quan kiểm toán tối cao đã dịch chuyển từ hậu kiểm sang giám sát toàn diện và tiên đoán rủi ro. Kỹ thuật phân tích nhân quả (causal analysis) được đưa vào để vượt qua mối tương quan thuần túy, tiến tới đánh giá tác động thực sự của chính sách.
Song song đó, các trợ lý kiểm toán ảo dựa trên mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) cho phép tự động hóa tra cứu, đối chiếu và soạn thảo; giám sát liên tục hàng chục triệu giao dịch phúc lợi mỗi tháng không còn là ý tưởng mà đã là thực tiễn vận hành.
Đằng sau những thành công đó là việc tích hợp dữ liệu đa nguồn - phá vỡ “ốc đảo dữ liệu” giữa các cơ quan - và triển khai học máy, công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên (giúp máy hiểu và phân tích văn bản), hệ thống thông tin địa lý (giúp giám sát dữ liệu gắn với vị trí không gian), cùng các kỹ thuật phân cụm, khai phá luật kết hợp để hình thành “góc nhìn 360 độ” về đối tượng giám sát.
Lãnh đạo ngành kiểm toán nhấn mạnh đây không phải chi tiết kỹ thuật mà là thay đổi mang tính mô hình cho nghề kiểm toán công, từ “kết luận theo kỳ” tới “nhịp giám sát liên tục”, từ “mẫu nhỏ” tới “phân tích toàn bộ”, từ “miêu tả quá khứ” tới “tiên đoán tương lai”.
Ông cũng chỉ ra kinh nghiệm từ các quốc gia đã sớm ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực kiểm toán.
Tại Mỹ, Văn phòng Kiểm toán Chính phủ (GAO) đã đưa AI vào giám sát tài chính liên bang, y tế và rủi ro ngân hàng. Điều này rút ngắn đáng kể thời gian, mở rộng độ phủ phân tích, đồng thời tăng sức nặng chứng cứ.
Ở Anh, Văn phòng Kiểm toán Quốc gia Vương quốc Anh (NAO) áp dụng AI trong phúc lợi xã hội, y tế, hợp đồng công và xây dựng “playbook” sử dụng AI an toàn, giúp tiết kiệm ngân sách nhờ phòng - chống gian lận.
Còn tại Pakistan, AI từng được sử dụng để phát hiện 128.000 trường hợp “người hưu trí ma” trong chi trả lương hưu. Đây là minh chứng cho sức mạnh dữ liệu khi được kết nối thông minh.
Kiểm toán nhà nước xây dựng hệ sinh thái công nghệ với 6 ứng dụng AI
Theo Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng, Việt Nam không đứng ngoài xu thế ấy.
Thực tế cho thấy, khối lượng và độ phức tạp của dữ liệu công tại Việt Nam đang dần vượt xa những gì phương pháp kiểm toán truyền thống (chủ yếu dựa vào chọn mẫu) có thể bao quát.
Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng đã tham dự và phát biểu khai mạc tại hội thảo sáng 13/10 (Ảnh: SAV).
Ông Dũng đưa ra ví dụ từ một số cơ quan thuộc Bộ Tài chính.
Ở Bảo hiểm Xã hội Việt Nam, mỗi tháng có 17 triệu lượt tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc; mỗi năm phát hành 96 triệu thẻ bảo hiểm y tế và xử lý hơn 200 triệu lượt khám chữa bệnh liên quan đến chi trả bảo hiểm. Hay Cục Thuế tính đến cuối năm ngoái có hơn 950.000 doanh nghiệp khai thuế điện tử đã nộp gần 16 triệu hồ sơ và gần 150 triệu tờ khai.
Theo ông Dũng, đó là những bức tranh dữ liệu khổng lồ, liên tục cập nhật theo thời gian thực, mà nếu tiếp tục xử lý bằng cách tiếp cận thủ công truyền thống, chúng ta sẽ có nguy cơ bỏ sót rủi ro hệ thống và giảm độ tin cậy của kết luận kiểm toán.
Kiểm toán Nhà nước đã lựa chọn con đường chủ động: xây nền tảng dữ liệu, kết nối - chia sẻ với các bộ, ngành trọng yếu, chuẩn bị hạ tầng lưu trữ và xử lý đồng thời triển khai những dự án AI trực tiếp giải bài toán nghiệp vụ của kiểm toán công.
Theo đó, cơ quan này đã khởi dựng nền tảng dữ liệu lớn, lựa chọn kiến trúc công nghệ phù hợp và kết nối - chia sẻ với Bộ Tài chính, Bảo hiểm Xã hội Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước, tạo lập kho dữ liệu trên 100 triệu bản ghi phục vụ phân tích kiểm toán.
“Chúng tôi đã xây dựng hệ sinh thái công nghệ kiểm toán, trong đó 6 phần mềm ứng dụng AI và dữ liệu đang được triển khai trong thực tế: từ phân tích dữ liệu ngân sách, đánh giá rủi ro, kiểm tra giao dịch tài chính, đến giám sát đầu tư công và đánh giá chi tiêu xanh. Những kết quả bước đầu đó khẳng định: AI không thay thế kiểm toán viên, mà làm cho kiểm toán viên trở nên mạnh mẽ hơn, chính xác hơn, và sâu sắc hơn”, ông Dũng nói.
Kết luận, ông Dũng khẳng định, AI không chỉ giúp phát hiện sai phạm nhanh hơn, mà còn giúp dự báo rủi ro, khuyến nghị chính sách và hỗ trợ quyết định quản lý tài chính công - đúng với tinh thần chuyển đổi từ “kiểm toán sau” sang “kiểm toán thông minh, chủ động, thời gian thực”.
