Trong hơn 40 năm qua, Trung Quốc đã xây dựng khu vực công nghiệp và nền kinh tế xuất khẩu lớn nhất thế giới dựa trên nguồn điện từ than đá. Các quan chức Trung Quốc đôi khi gọi nó là "hòn đá tảng" của nền kinh tế.
Trung Quốc tiêu thụ một nửa lượng than trên thế giới và tỉnh Sơn Tây là nhà sản xuất than lớn nhất của nước này. Các mỏ than ở tỉnh Sơn Tây đã đào sâu xuống 1/8 bề mặt đất. Trong nhiều năm, các con đường xung quanh thành phố ở miền bắc Trung Quốc này bị phủ một lớp bụi than dày. Lớp bụi dày đó đến từ những chiếc xe tải chở than đá đến các nhà máy điện, nhà máy thép và nhà máy hóa chất trên toàn quốc.
Tuy nhiên, cảnh quan ở Sơn Tây đang thay đổi. Bởi một dự án thí điểm mang tên "cuộc cách mạng năng lượng " của Trung Quốc.
Kể từ khi nhà máy điện Mặt Trời rộng 250 mẫu Anh mở cửa cách đây 5 năm, những ngọn đồi xung quanh Đại Đồng, trung tâm khai thác than của Sơn Tây, đã được bao phủ bởi các tấm pin Mặt Trời rộng lớn. Công suất năng lượng Mặt Trời trên địa bàn tỉnh đã được mở rộng với 63% mỗi năm, năng lượng gió là 24%.
Sự thay đổi đáng chú ý thể hiện vai trò mới nhất của Sơn Tây: Trung Quốc đã giao nhiệm vụ cho nhà máy điện than của mình lập mô hình chuyển đổi sang năng lượng sạch. Bên cạnh việc xây dựng các nguồn năng lượng sạch - đặc biệt là cơ sở hạ tầng để sử dụng hydro làm nhiên liệu - tỉnh còn phải tiến hành các thử nghiệm quy mô lớn để nâng cấp các nhà máy và nhà máy điện cũng như đào tạo lại công nhân sử dụng nhiên liệu hóa thạch.
Các tấm pin Mặt Trời bao phủ một sườn đồi ở Nhuế Thành thuộc tỉnh Sơn Tây. Sơn Tây hiện tạo ra 18% điện năng từ năng lượng tái tạo, ít hơn mức trung bình 28% của Trung Quốc - nhưng công suất tạo ra năng lượng Mặt Trời và gió đang mở rộng nhanh chóng. Ảnh: SAM MCNEIL, AP PHOTO
Tỉnh Sơn Tây đang nỗ lực tìm ra cách để Sơn Tây và Trung Quốc thoát khỏi sự phụ thuộc vào than đá bằng cách cuộc cách mạng năng lượng.
Năm 2021, Chủ tịch Tập Cận Bình đã tuyên bố rằng việc sử dụng than của Trung Quốc sẽ đạt đỉnh vào năm 2025.
Cụ thể, phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh các nhà lãnh đạo khí hậu do Mỹ dẫn đầu trong các nỗ lực nhằm giảm phát thải khí nhà kính, ông Tập nói: Trung Quốc sẽ bắt đầu giảm dần tiêu thụ than từ giai đoạn 2026-2030.
"Chúng tôi sẽ hạn chế nghiêm ngặt việc gia tăng tiêu thụ than trong giai đoạn kế hoạch 5 năm lần thứ 14 (2021-2025) và giảm dần trong giai đoạn kế hoạch 5 năm lần thứ 15 (2026-2030)".
Nhưng cho đến nay vẫn chưa có lộ trình quốc gia về cách loại bỏ nó — mặc dù việc chấm dứt đốt than là điều cần thiết để đáp ứng cam kết của nước này theo Thỏa thuận Paris về Biến đổi khí hậu là đạt đỉnh tổng lượng phát thải carbon vào năm 2030 và trung hòa carbon vào năm 2060.
Theo báo cáo đánh giá mới nhất của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) công bố hồi đầu tháng 4/2022, thì thế giới phải loại bỏ hoàn toàn than vào năm 2050 để hạn chế sự nóng lên 1,5 độ C.
Vì vậy, đối với Trung Quốc và thế giới, có rất nhiều điều cần phải thực hiện để thúc đẩy sự thành công của dự án thử nghiệm hiện đang được tiến hành ở Sơn Tây.
Dẫu vậy, đối với tất cả những tiến bộ của Trung Quốc trong việc xây dựng năng lượng tái tạo, có vẻ như nước này vẫn chưa cam kết các khoản đầu tư cần thiết để đáp ứng cam kết giảm phát thải. Điều này khiến nhiều nhà môi trường Trung Quốc lo ngại.
"Sơn Tây là một trong những tỉnh phụ thuộc nhiều nhất vào than đá của Trung Quốc và chịu trách nhiệm về sự gia tăng lượng khí thải CO2 lớn nhất trong những năm gần đây trong số các tỉnh của Trung Quốc, vì vậy tôi không nghĩ việc Sơn Tây trở thành một hình mẫu để làm theo là một thực tế có thể xảy ra. Thay vào đó, hy vọng của tôi là tỉnh sẽ tìm ra cách để đạt đỉnh và giảm lượng khí thải của chính mình trước thời hạn năm 2030" - Một chuyên gia phân tích về ô nhiễm không khí và khí hậu tại Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Không khí Sạch tại Trung Quốc cho biết.
Than đá vẫn là 'vua'?
Mặc dù trong vài năm qua, quốc gia này cũng đã trở thành nhà đầu tư lớn nhất thế giới vào năng lượng tái tạo, tuy nhiên năng lượng tái tạo như gió, năng lượng Mặt Trời và thủy điện tích lũy chỉ chiếm khoảng 28% sản lượng điện - và một tỷ lệ nhỏ hơn nhiều trong tổng mức tiêu thụ năng lượng. Than đá vẫn chiếm thị phần lớn, sản xuất hơn 60% cả điện và tổng năng lượng.
Năm 2021, việc đốt than ở Trung Quốc đã lập kỷ lục khác, tăng 4,6% khi nền kinh tế bùng nổ trở lại hậu Covid-19. Một mùa hè rất nóng và lũ lụt ở các khu vực khai thác than gây áp lực bất ngờ lên hệ thống năng lượng, dẫn đến mất điện vào mùa thu năm 2021 trên toàn Trung Quốc.
Bắc Kinh đã đáp trả một phần bằng cách ra lệnh cho các mỏ tăng cường sản xuất than. Điều đó có nghĩa là Sơn Tây đã phải đào nhiều than hơn trước đây ngay cả khi đang thí điểm "cuộc cách mạng năng lượng".
Cheng Zhang, chủ tịch Hiệp hội Nghiên cứu Năng lượng Sơn Tây, một tổ chức tư vấn của chính phủ liên quan đến hoạch định chính sách, cho biết: "Áp lực đối với các chính quyền cấp tỉnh và địa phương là rất lớn".
Byford Tsang, cố vấn chính sách cấp cao về khí hậu, người lãnh đạo các hoạt động của Trung Quốc tại E3G, một tổ chức nghiên cứu tập trung vào biến đổi khí hậu trên toàn cầu, cho biết: "Cuộc khủng hoảng năng lượng gần đây không giúp ích gì cho động lực loại bỏ than đá nhanh hơn".
Các nhà lãnh đạo ở Bắc Kinh không muốn mạo hiểm với an ninh năng lượng hoặc đà tăng trưởng kinh tế của nước này. Các cam kết về khí hậu không nằm ở đầu danh sách ưu tiên.
Các mỏ ở Sơn Tây và các nơi khác ở Trung Quốc được chỉ đạo mở rộng sản xuất than để đối phó với tình trạng thiếu năng lượng. Ảnh: GILLES SABRIÉ, THE NEW YORK TIMES / REDUX
Li Shuo, quan chức cấp cao về chính sách năng lượng và khí hậu của Tổ chức Hòa bình xanh Đông Á cho biết: "Tăng trưởng là chủ đề chính. Việc khử cacbon vẫn không nằm trong đầu việc cần làm gấp".
Tuy nhiên, việc khử cacbon lại phù hợp với các kế hoạch dài hạn của Trung Quốc nhằm giảm sự phụ thuộc của nền kinh tế vào công nghiệp nặng và cơ sở hạ tầng, thay vào đó dựa vào dịch vụ và tiêu dùng. Cường độ năng lượng trên một đơn vị GDP - một chỉ số chính về mức độ gây ô nhiễm của nền kinh tế - bắt đầu giảm vào giữa những năm 2010.
Nhưng đáng lo ngại đối với các chuyên gia khí hậu, mức độ gây ô nhiễm của nền kinh tế vẫn gấp khoảng 3 lần mức trung bình của thế giới và đang giảm chậm hơn kể từ năm 2017, khi quốc gia này quay trở lại xây dựng cơ sở hạ tầng và tăng cường xuất khẩu để thúc đẩy nền kinh tế.
Kỳ vọng vào hydro
Sơn Tây và Trung Quốc đang dựa trên một chiến lược quan trọng để quản lý quá trình chuyển đổi từ than đá sang năng lượng tái tạo: Họ đang đầu tư ồ ạt vào hydro.
Trên toàn thế giới, hydro mới bắt đầu được sử dụng rộng rãi và còn nhiều tranh cãi. Trong khi nó cháy sạch, chỉ thải ra nước và không có carbon dioxide (CO2), cách hydro được sản xuất thường không sạch.
"Hydro xanh" có thể được tạo ra bằng cách sử dụng điện tái tạo để phân tách các phân tử nước, nhưng hầu hết hydro, ở Trung Quốc và các nơi khác, vẫn được chiết xuất từ nhiên liệu hóa thạch.
Cory Combs, nhà phân tích cấp cao về khí hậu và năng lượng của Trivium China, một tổ chức nghiên cứu tập trung vào nền kinh tế Trung Quốc, cho biết khi thế giới chuyển đổi sang năng lượng xanh hơn, các công ty nhiên liệu hóa thạch thường thúc đẩy hydro như một cách duy trì sự phù hợp của họ.
Về cơ bản đó là những gì Sơn Tây đang làm: Tỉnh này muốn sản xuất hydro từ than đá. Đại Đồng (Sơn Tây, Trung Quốc) đang chuẩn bị xây dựng ít nhất ba nhà máy sản xuất hydro, vài chục trạm tiếp nhiên liệu hydro và tối đa năm nhà máy điện dựa trên hydro.
Đốt hydro được tạo ra bằng cách khí hóa than ít tiết kiệm năng lượng hơn đốt than trực tiếp để sản xuất điện, và trừ khi cacbon được thu giữ ở ống khói, nó cũng gây ô nhiễm. Tuy nhiên, quy trình này được các quan chức Trung Quốc coi là bước trung gian để sử dụng than và thúc đẩy ngành công nghiệp than; trong khi các chính quyền địa phương mở rộng năng lượng tái tạo và cuối cùng là chuyển đổi sang hydro không có carbon.
Tháng 3/2022, nhà hoạch định kinh tế hàng đầu của Trung Quốc đã đặt mục tiêu sản xuất tới 200.000 tấn hydro xanh mỗi năm và có khoảng 50.000 xe chạy bằng nhiên liệu hydro vào năm 2025 - một phần rất nhỏ của thị trường ở Trung Quốc, nơi có hơn 26 triệu xe được bán vào năm 2021.
Cheng Zhang, chủ tịch Hiệp hội Nghiên cứu Năng lượng Sơn Tây nói: "Hydro sẽ lấp đầy những khoảng trống trong hoạt động công nghiệp, việc làm, thu thuế... Ông giải thích, kế hoạch của chính phủ Trung Quốc không phải là loại bỏ than đá hoàn toàn mà là để "phát triển khỏi sự phụ thuộc vào than đá".
Cần thêm tiền
Liệu Trung Quốc có đáp ứng các cam kết toàn cầu về khử carbon?
Nhiều nhà quan sát cho rằng đích thân Chủ tịch Tập đã công bố các mục tiêu đạt đỉnh về than và lượng khí thải cũng như đạt được mức độ trung hòa về carbon vào năm 2060.
Ảnh: Reuters
Điều có thể giúp Trung Quốc tiến nhanh hơn tới các mục tiêu khí hậu sẽ là dòng tiền vào năng lượng tái tạo và nâng cấp công nghiệp. Dữ liệu do Hiệp hội Nghiên cứu Năng lượng Sơn Tây thu thập từ các dự án thí điểm tập trung vào năng lượng khác trên khắp Trung Quốc cho thấy để đạt mức phát thải carbon cao nhất vào năm 2030, nhu cầu vốn hàng năm trên của Trung Quốc là 3,1 đến 3,6 nghìn tỷ nhân dân tệ (487 tỷ đến 565 tỷ USD). Vốn được phân bổ hiện tại chỉ khoảng 526 tỷ nhân dân tệ (82,6 tỷ USD) hàng năm - chưa đến 1/5 so với nhu cầu, theo các nhà nghiên cứu Sơn Tây.
Để đạt được sự trung hòa về carbon vào năm 2060, Trung Quốc sẽ cần đầu tư hơn 139 nghìn tỷ nhân dân tệ (22 nghìn tỷ USD) vào các lĩnh vực như sản xuất điện sạch, lưu trữ năng lượng tiên tiến và các tòa nhà không carbon.
Năng lượng tái tạo sẽ tiếp tục mở rộng ở Trung Quốc vì các doanh nghiệp nhà nước lớn trong ngành điện được phân bổ hạn ngạch cho sản xuất năng lượng tái tạo, điều này buộc các doanh nghiệp này phải cung cấp.
Nhưng không có kế hoạch quốc gia nào về cách lấp đầy khoảng trống trong đầu tư và không có số lượng thử nghiệm nào ở Sơn Tây có thể cung cấp điều đó. Vì vậy, trong khi Trung Quốc đang đạt được tiến bộ trong việc chuyển đổi sang các nguồn năng lượng sạch hơn thông qua các chính sách khác nhau và các thử nghiệm địa phương và khu vực, thì sự thành công của nước này trong việc đáp ứng các cam kết về khí hậu có thể phụ thuộc vào nguồn tiền mặt đầu vào.
Nguồn: NATGEO
