Trong bối cảnh trật tự tài chính toàn cầu đang có nhiều biến chuyển, Trung Quốc một lần nữa gây chú ý với đề xuất thành lập Ngân hàng Phát triển của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO). Đây không chỉ là một sáng kiến tài chính, mà còn là bước đi chiến lược trong nỗ lực quốc tế hoá đồng Nhân dân tệ và thách thức sự thống trị lâu dài của các định chế tài chính phương Tây như Ngân hàng Thế giới (WB) và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF).
Tại Hội nghị thượng đỉnh SCO diễn ra ở Thiên Tân đầu tháng 9, Chủ tịch Tập Cận Bình kêu gọi thành lập ngân hàng phát triển càng sớm càng tốt, nhấn mạnh vai trò hỗ trợ an ninh và hợp tác kinh tế giữa các quốc gia thành viên.
SCO hiện có 10 thành viên, bao gồm những quốc gia đang chịu các lệnh trừng phạt của phương Tây như Nga và Iran, cùng với Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Uzbekistan, Ấn Độ, Pakistan, Belarus và Trung Quốc.
Nếu được thành lập, Ngân hàng SCO sẽ không đơn thuần là một tổ chức cho vay đa phương. Tổ chức này sẽ trở thành mảnh ghép mới trong mạng lưới định chế tài chính do Trung Quốc dẫn dắt, bên cạnh Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) và Ngân hàng Phát triển BRICS (NDB). Mạng lưới này được xây dựng nhằm giảm sự lệ thuộc vào đồng USD, đồng tiền vẫn là huyết mạch của thương mại và tín dụng toàn cầu.
Giáo sư tài chính Charles Chang đến từ Đại học Phúc Đán nhận định rằng với nguồn vốn khổng lồ từ các ngân hàng quốc doanh Trung Quốc như ICBC, ABC, CCB và BOC, những ngân hàng lớn nhất thế giới về tài sản, bất kỳ bước đi nào cũng sẽ tạo ra ảnh hưởng lớn trên thị trường tài chính quốc tế.
Dù vậy, giới quan sát cho rằng đề xuất ngân hàng SCO đang ở giai đoạn sơ khai, thiếu thông tin cụ thể về mô hình vận hành, tiêu chí cho vay hay cách xác định tỷ trọng giữa các đồng tiền của các nước thành viên. Một trong những câu hỏi lớn là liệu ngân hàng này sẽ lấy NDT làm đồng tiền chủ đạo hay sử dụng rổ tiền tệ? Và làm thế nào để đảm bảo tính minh bạch, công bằng giữa các nước lớn và nhỏ trong khối?
Tuyên bố chính thức sau bài phát biểu của ông Tập cho biết SCO đã "quyết định thành lập ngân hàng phát triển và đẩy nhanh tham vấn về các vấn đề vận hành". Bắc Kinh cũng cam kết cấp 1,4 tỷ USD tín dụng cho các nước thành viên trong vòng 3 năm tới, song chưa đưa ra lộ trình cụ thể.
Theo giới phân tích, nhiều khả năng ngân hàng SCO sẽ đi theo lộ trình tương tự AIIB, bắt đầu với quy mô nhỏ, tập trung vào các lĩnh vực cơ sở hạ tầng trước khi mở rộng sang năng lượng, chuyển đổi số và phát triển đô thị. AIIB được thành lập năm 2016 với mục tiêu tài trợ cho hạ tầng châu Á, nhưng đến nay đã có hơn 100 thành viên, trong đó có cả các nước phát triển như Úc, Singapore, Hàn Quốc và Ấn Độ.
AIIB hiện đã tài trợ hơn 300 dự án với tổng giá trị gần 59 tỷ USD và đặt mục tiêu tăng quy mô tài trợ hàng năm lên 17 tỷ USD từ nay đến 2030. Tương tự, NDB của khối BRICS đã cấp khoảng 40 tỷ USD cho hơn 120 dự án, bao gồm cả các dự án tại Trung Quốc, Nga và Ấn Độ.
Theo giáo sư Chang, SCO nhiều khả năng sẽ ưu tiên các dự án hạ tầng lớn, đặc biệt là những dự án nằm trong sáng kiến Vành đai - Con đường (BRI) của Trung Quốc. Ông cũng cho rằng ngân hàng có thể mở rộng sang các lĩnh vực công nghệ chiến lược như trí tuệ nhân tạo, tài chính số, logistics chuỗi cung ứng và khoáng sản đất hiếm trong tương lai.
Tuy nhiên, để đạt được tính chính danh và tín nhiệm, ngân hàng này phải có thiết kế pháp lý chặt chẽ, tránh bị chi phối bởi một quốc gia lớn và đảm bảo cơ chế giải quyết tranh chấp độc lập, theo chuyên gia pháp lý Kun Fan, Đại học New South Wales, Úc.
Một trong những động lực then chốt của sáng kiến ngân hàng SCO là mục tiêu làm suy giảm vai trò thống trị của đồng USD. Theo số liệu từ IMF, vào năm 2024, USD chiếm gần 60% dự trữ ngoại hối toàn cầu, trong khi NDT chỉ chiếm khoảng 2%. Mặc dù tỷ trọng của USD đã giảm từ đỉnh cao 72% năm 2001, đồng bạc xanh vẫn là đơn vị thanh toán chủ yếu trong giao dịch toàn cầu.
Việc phụ thuộc vào USD khiến các quốc gia dễ bị tổn thương khi Mỹ tăng lãi suất, đồng thời có thể bị Mỹ sử dụng đồng tiền như công cụ trừng phạt kinh tế. Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent từng phát biểu rằng “chúng tôi có quyền lực ngoài lãnh thổ nhờ đồng USD”, một lời nhấn mạnh rằng các nước như Nga, Iran hay Trung Quốc đang tìm cách thoát khỏi hệ thống thanh toán do Mỹ kiểm soát.
Trong khi đó, Trung Quốc từ lâu đã xúc tiến việc ký kết hơn 40 thỏa thuận hoán đổi tiền tệ song phương, cho phép các ngân hàng trung ương trao đổi nội tệ trực tiếp và giảm phụ thuộc vào USD. Argentina, chẳng hạn, đã sử dụng 1,7 tỷ USD quy đổi từ NDT để trả một phần khoản nợ cho IMF vào năm 2023.
Tại Nga, đồng NDT đã vượt qua USD để trở thành đồng tiền nước ngoài được sử dụng phổ biến nhất kể từ khi các lệnh trừng phạt phương Tây “cắt đứt” Nga khỏi hệ thống tài chính toàn cầu. Tổng thống Vladimir Putin cho biết 90% giao dịch giữa Nga và Trung Quốc hiện được thực hiện bằng đồng rúp và NDT.
Đối với các quốc gia bị cô lập bởi phương Tây như Nga và Iran, ngân hàng SCO có thể là chiếc phao cứu sinh về tài chính. Ngoài ra, các nước đang phát triển, đặc biệt là ở Trung Á và Đông Nam Á, cũng có thể hưởng lợi từ một nguồn vốn thay thế, vì họ phải đáp ứng ít điều kiện chính trị hơn so với IMF hay WB.
Dẫu vậy, không phải tất cả các quốc gia đều sẽ hồ hởi đón nhận. Tại Đông Nam Á, một số nước có thể nhìn nhận ngân hàng SCO như một cơ hội, trong khi số khác sẽ thận trọng. Giáo sư Chong Ja Ian (Đại học Quốc gia Singapore) cho rằng các quốc gia ASEAN sẽ theo dõi sát sao diễn biến, bởi nguồn tài trợ từ SCO có thể bổ sung nhưng cũng có nguy cơ chồng chéo hoặc làm suy yếu các sáng kiến tài chính khu vực.
Ví dụ, Indonesia có thể quan tâm nếu điều kiện vay hấp dẫn, nhưng cũng phải cân nhắc yếu tố địa chính trị, đặc biệt là căng thẳng trên biển với Trung Quốc tại khu vực quần đảo Natuna.
Philippines từng có trải nghiệm không mấy thuận lợi với các khoản vay thuộc sáng kiến BRI. Năm 2023, nước này huỷ bỏ 3 dự án đường sắt trị giá hơn 5 tỷ USD do điều kiện tài chính không cạnh tranh bằng các khoản vay từ Nhật Bản hay Hàn Quốc. Thượng nghị sĩ Sherwin Gatchalian thậm chí còn cho rằng lãi suất vay từ AIIB “cao đáng kể” so với nguồn hỗ trợ phát triển chính thức từ Tokyo.
Trong bối cảnh IMF và WB bị chỉ trích vì áp đặt các điều kiện vay khắc nghiệt và thiếu tiếng nói công bằng cho các nước nghèo, Trung Quốc đang định vị các định chế do mình dẫn dắt là giải pháp thay thế.
Chủ tịch AIIB Jin Liqun từng công kích các nước phát triển vì dựng hàng rào thương mại, đặc biệt là trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. Ông cho rằng “thế giới không còn tự do thương mại đúng nghĩa”.
Trong khi đó, các nhà quan sát như Maya Majueran - Giám đốc BRI tại Sri Lanka - cho rằng SCO và các quốc gia đang phát triển đang đặt nền móng cho một “trật tự phát triển toàn cầu mới”, nơi thương mại, đầu tư và công nghệ được thúc đẩy trong nội khối hơn là phụ thuộc vào phương Tây.
Song, những ý kiến hoài nghi vẫn còn. Câu hỏi về tính minh bạch, cơ chế xử lý nợ, sự công bằng trong quyết định cho vay và vai trò vượt trội của Trung Quốc vẫn chưa có lời giải rõ ràng. Hơn nữa, đồng NDT còn cách rất xa vai trò dự trữ toàn cầu của đồng USD cả về quy mô lẫn mức độ tin cậy.
Dẫu vậy, đối với những quốc gia đã mỏi mệt với các điều kiện “thắt lưng buộc bụng từ IMF”, hay lo sợ bị chặn quyền truy cập vào hệ thống thanh toán toàn cầu, SCO vẫn có thể là một lựa chọn hấp dẫn.
Giáo sư Chang nhận định: “Hiện tại, chúng ta mới chỉ thấy ý định, chứ chưa thấy hành động cụ thể. Tôi rất háo hức xem Trung Quốc sẽ triển khai kế hoạch này ra sao.”
Tham khảo: CNA
