Một sáng đầu tháng 9.2025, chúng tôi tìm đến một điểm dừng đặc biệt: đền thờ và những ngôi mộ cổ của dòng họ Trương Minh vừa được TP.HCM công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố cách đây hơn 1 tuần.
Nằm trên trục đường Lý Thường Kiệt, phường Hạnh Thông (phường 1, quận Gò Vấp cũ), đền thờ họ Trương Minh là nơi thờ tự các bậc tiền nhân có công định hình vùng đất Gia Định xưa như: Thượng thư Bộ Lễ Trương Minh Thành (Thành Tín hầu), Thượng thư Bộ Hộ Trương Minh Giảng (Bình Thành bá, con của ông Trương Minh Thành) cùng các hậu duệ kế tiếp.
Khi chúng tôi đến, cửa đền thờ đóng kín. Nhờ sự giúp đỡ của người dân, chúng tôi mới gặp được ông Trương Minh Thanh, 63 tuổi, hậu duệ đời thứ 7 của dòng họ Trương. Chỉ sau khi đưa giấy giới thiệu của Báo Thanh Niên, chúng tôi mới được phép vào tìm hiểu.
Ngôi mộ cổ giữa khuôn viên, được cho là an táng Thượng thư Trương Minh Giảng
ẢNH: HOA AN
Đền thờ họ Trương và những mộ cổ hơn 100 tuổi
Theo Sở VH-TT TP.HCM, công trình mang đặc trưng của lăng mộ hợp chất dành cho các vị quan đại thần thời Nguyễn vào nửa đầu thế kỷ 19. Đền hiện vẫn lưu giữ nhiều cổ vật giá trị như bài vị, liễn đối, hoành phi, bao lam, chân đèn…
Không gian thờ tự trong đền Trương Gia Từ với bài vị và liễn đối cổ
ẢNH: HOA AN
Trong khuôn viên, những ngôi mộ cổ Nam bộ có niên đại từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20 hiện diện như dấu tích trầm mặc giữa phố thị. Giá trị kiến trúc của mộ cổ triều Nguyễn thể hiện rõ ở chất liệu hợp chất và đá ong, mặt bằng hình chữ nhật nằm uy nghi giữa khuôn viên.
Ở bên phải là mộ cổ hợp chất lớn, phía bên trái là ngôi mộ đá ong cũ kỹ, đã bị bào mòn theo năm tháng. Giới nghiên cứu nhận định 2 ngôi mộ này chính là nơi an táng ông Trương Minh Giảng và vợ.
Mộ cổ của vợ ông Trương Minh Giảng
ẢNH: HOA AN
Ông Thanh kể, trước năm 1975, khu vực thờ tự của dòng họ rộng đến 7 mẫu đất, nhưng sau này đất bị chia nhỏ để xây nhà, mở đường nên khuôn viên ngày càng thu hẹp.
Theo ông Thanh, dòng họ Trương có 4 chi, gồm: chi Bá, chi Trúc, chi Trọng và chi Quý; ông thuộc chi Bá. Lúc còn trẻ ông Thanh lập nghiệp ở nước ngoài, đến năm 2013 mới trở về Việt Nam và sinh sống tại đền thờ.
Kiến trúc mộ cổ Nam bộ với chất liệu hợp chất và đá ong bị bào mòn theo thời gian
ẢNH: HOA AN
Giải thích về tên gọi Trương Gia Từ trên cổng đền, ông Thanh cho biết: "Trương" là họ tộc, "Gia" là gia tộc, còn "Từ" nghĩa là từ đường. Hằng năm, vào mùng 10 tết và ngày 22.6 âm lịch, con cháu trong họ đều tụ họp để cúng bái tổ tiên.
Bia đá cổ khắc chữ Hán của ông Trương Minh Giảng và phu nhân đã phai mờ theo năm tháng
ẢNH: HOA AN
Cách đền khoảng 50 mét về phía nam và phía đông là khu mộ cổ của Thành Tín hầu Trương Minh Thành (công thần bậc nhất nhà Nguyễn) và vợ, nằm cạnh căn nhà 102/20A Lý Thường Kiệt.
Khi chúng tôi đến, khu mộ có hàng rào sắt bao quanh nhưng bên trong khá nhếch nhác, lẫn rác, lá cây, thậm chí có cả gà nuôi.
Khu mộ cổ của Thượng thư Trương Minh Thành nằm kề các căn nhà trên đường Lý Thường Kiệt
ẢNH: HOA AN
Người dân quanh đó cho biết, trước kia khu mộ cổ là nơi tập kết rác, nhưng từ khi UBND phường 7 cũ treo biển cảnh báo: "Nơi tôn nghiêm di tích lịch sử. Cấm đổ rác, đỗ xe. Khu vực có gắn camera quan sát" thì tình trạng này đã giảm, dù vẫn chưa chấm dứt hẳn.
Dấu tích các công thần triều Nguyễn ở TP.HCM
Theo Danh mục kiểm kê di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh trên địa bàn TP.HCM giai đoạn 2016 - 2020 của UBND TP.HCM, dòng họ Trương Minh vốn di cư từ miền Trung vào Gia Định từ năm 1745, lập nghiệp tại làng Hanh Thông.
Từ đây, nhiều nhân vật tiêu biểu đã bước ra lịch sử, trong đó có Trương Minh Giảng, Trương Minh Ký và Trương Minh Đạt (Hòa thượng Thích Thiện Hào).
Đền thờ Trương Gia Từ được lợp bằng mái âm dương cổ kính, trên đỉnh có họa tiết lưỡng long chầu nguyệt được điêu khắc tinh xảo
ẢNH: HOA AN
Ông Trương Minh Giảng là danh tướng triều Nguyễn, quê ở làng Hanh Thông, huyện Bình Dương, tỉnh Gia Định.
Năm 1819, ông đỗ cử nhân, từng giữ nhiều chức vụ trong triều đình như Tư vụ, Lang trung Bộ Binh, rồi chuyển sang Bộ Hình.
Đến năm 1829, ông được thăng Tham tri, phái vào Gia Định công cán. Sau khi trở về kinh, ông làm Tả Tham tri Bộ Hộ và được thụ chức Thượng thư kiêm Khâm thiên giám.
Khi Lê Văn Khôi nổi dậy năm 1833, ông được sung Tham tán quân vụ, phối hợp cùng Phan Văn Thúy dẹp loạn, lập chiến công lớn. Tiếp đó, ông cùng Nguyễn Xuân đánh lui quân Xiêm xâm phạm miền Nam, được phong tước Bình Thành Nam.
Trong chiến dịch khác, ông cùng Nguyễn Văn Năng đánh quân Xiêm, giúp Chân Lạp thu phục Nam Vang, được gia phong Bình Thành Bá.
Ông lần lượt giữ các chức Hiệp biện Đại học sĩ, Tổng đốc An Giang, rồi Đông các Đại học sĩ kiêm Bảo hộ Chân Lạp. Với công lao giữ thành Trấn Tây, năm 1838 triều đình khắc tên ông lên bia võ công tại Võ miếu.
Ông mất năm 1841 tại An Giang, để lại dấu ấn sâu đậm trong cả quân sự lẫn sử học triều Nguyễn.
Mộ cổ dòng họ Trương Minh, di sản văn hóa cần được quan tâm, trùng tu và bảo tồn
ẢNH: HOA AN
Cuối tháng 8.2025, đền thờ họ Trương cùng khu mộ ông bà Trương Minh Thành được công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố; ghi nhận công lao tiền nhân và khẳng định thêm giá trị của mộ cổ, đền thờ trong dòng chảy ký ức TP.HCM.
Những mộ cổ của dòng họ Trương không chỉ là chứng tích văn hóa giữa lòng phố thị, mà còn là di sản gắn liền với công thần triều Nguyễn, từng một thời phò vua giúp nước.
