Làm sao để có khu công nghiệp sinh thái?

Khó đạt xanh, nên phải "tẩy xanh"

Theo các nghiên cứu, khu công nghiệp (KCN) sinh thái, KCN xanh có thể giúp tăng năng suất lao động từ 15 - 25% nhờ áp dụng công nghệ cao, cải thiện môi trường làm việc và tiến tới giảm phát thải. Đồng thời, đây là điều kiện tiên quyết để doanh nghiệp Việt tiếp tục tham gia chuỗi giá trị toàn cầu theo các tiêu chí của thị trường xuất khẩu.

ẢNH: Q.T

Tuy nhiên, thực tế hiện nay các KCN xanh đúng chuẩn chưa có, nhưng lại tràn lan KCN xanh "ảo". Giải thích vì sao chưa có KCN nào đúng chuẩn "xanh", giám đốc một KCN tại TP.HCM cho biết: Nếu chuyển đổi từ KCN truyền thống sang KCN sinh thái sẽ gặp nhiều vướng mắc, thách thức liên quan xử lý rác thải, môi trường, chính sách ưu đãi thuế, sử dụng đất đai… "Doanh nghiệp (DN) phải tốn nhiều chi phí để đầu tư năng lượng tái tạo, xử lý nước thải, rác thải theo tiêu chuẩn "xanh". Việc cộng sinh, DN này sử dụng chất thải sản xuất của DN kia, cũng rất khó vì đa số chất thải công nghiệp buộc phải qua DN chuyên xử lý trước khi trở thành nguyên liệu đầu vào cho sản xuất", vị lãnh đạo KCN này cho biết.

Phân tích cụ thể hơn, tại một cuộc diễn đàn mới đây về ngành công nghiệp xanh, ông Đỗ Quang Hưng, Phó tổng giám đốc thứ nhất KCN Nhật Bản - Hải Phòng, chia sẻ: "Phong trào làm KCN xanh bắt đầu từ năm 2018 theo chủ trương chung của Chính phủ, nhưng thực tế làm KCN sinh thái rất tốn kém. Ví dụ như theo quy định, KCN sinh thái phải dành 25% diện tích để trồng cây xanh, trong khi trước kia quy định KCN chỉ dành 10% đất cây xanh thôi. Tính đơn giản 1 m2 đất tại KCN của chúng tôi năm 2018 có giá 75 USD, hiện nay giá đã lên 2.204 USD. Nếu bỏ ra thêm 15% đất trồng cây thì tức là bớt đi hàng nghìn tỉ, ai bù vào đấy?".

Ông Đỗ Quang Hưng khẳng định: Các KCN mới đăng ký làm mô hình sinh thái rất nhiều nhưng thực chất là "greenwashing" - "tẩy xanh", bởi theo quy định từ năm 2010, việc xin cấp phép KCN mới sẽ không được duyệt nếu tỷ lệ lấp đầy ở trên địa bàn tỉnh không đạt 60%. Nhưng đăng ký KCN sinh thái rồi thì để xây dựng đúng chuẩn sinh thái rất khó.

Theo ông Đỗ Quang Hưng, chỉ riêng tiêu chí tuần hoàn hay cộng sinh công nghiệp thôi cũng đang gây nhiều phiền phức cho các DN nằm trong KCN. Ví dụ như nước thải sau khi xử lý được sử dụng tưới cây hay làm mát phải báo cáo Bộ NN-MT có cho làm không, vì nếu tự ý cắt bớt chất thải thì sẽ bị quy kết là chôn lấp hay che giấu đi, có thể bị phạt nặng thậm chí đi tù. Để có thể dùng được nước thải sau khi xử lý để tưới cây hay dùng chất thải tái sử dụng phải xin phép đủ các kiểu.

"Luật chúng ta thì rất là chắc, chắc đến mức "thà đánh nhầm còn hơn bỏ sót", tức là tuyệt đối không được vác chất thải đi đâu hay làm cái gì", ông Đỗ Quang Hưng nêu dẫn chứng: "Điển hình như cơn bão số 3, nhiều KCN ở Quảng Ninh bị thiệt hại, chất thải là nguyên vật liệu bị hỏng lên đến hàng chục, hàng trăm tấn, nhưng để mang đi xử lý thì phải có cơ quan chức năng đến tận nơi giám sát, xem đã thật sự thành chất thải chưa, rồi phải đóng thuế mới được chở đi xử lý, nên phải chất ở đấy nhiều tháng".

Làm thế nào chấn chỉnh?

Trả lời Thanh Niên, ông Thomas Rooney, Quản lý cấp cao bộ phận Bất động sản công nghiệp, Savills tại Hà Nội, cho biết: "Hầu hết các dự án KCN hiện hữu đều được phát triển theo mô hình truyền thống, chưa được áp dụng nhiều giải pháp thiết kế theo hướng bền vững. Vì vậy, thực tế rất ít KCN đạt chuẩn sinh thái mà đa phần đều tự phong. Việc chuyển đổi một KCN thông thường thành KCN thân thiện với môi trường không đơn giản vì chi phí tốn kém mà cần sự xem xét kỹ lưỡng của Chính phủ về khung pháp lý. Khó khăn hiện của các chủ đầu tư là chi phí xây dựng KCN xanh thường cao hơn khoảng 30% so với KCN truyền thống, do đó cần phải có nguồn vốn xanh, tín dụng tốt để khuyến khích các KCN nỗ lực thực hiện".

ẢNH: MTQP

Theo các chuyên gia, việc "greenwashing" hay nói nôm na là "tẩy xanh" mang lại nhiều hệ quả khó lường. Đầu tiên là chiến lược tiếp thị mà một công ty hoặc tổ chức sử dụng để tạo ra hình ảnh môi trường tích cực mà thực tế không phản ánh đúng tình hình hoạt động của họ liên quan đến bảo vệ môi trường, làm giảm sự quan tâm thực sự đối với môi trường. Nếu khách hàng tin vào "greenwashing", họ có thể cảm thấy thất vọng và mất lòng tin đối với công ty hoặc thậm chí là toàn bộ ngành công nghiệp. Nếu các công ty hoặc KCN tẩy xanh, tự phong là xanh để tạo ra hình ảnh tích cực về môi trường, điều này có thể làm giảm áp lực đối với họ để thực sự thay đổi và cải thiện hoạt động của mình đối với môi trường. Người tiêu dùng có thể nghĩ rằng họ đã ủng hộ một công ty đang làm việc tốt cho môi trường, trong khi thực tế công ty có thể vẫn tiếp tục các hoạt động gây hại.

Thực tế vướng mắc trong việc chuẩn hóa KCN sinh thái đã được nhiều chuyên gia kinh tế mổ xẻ, phân tích. Trong một diễn đàn về công nghiệp xanh mới đây, TS Nguyễn Thế Hùng, Phó giám đốc Học viện Tài chính và phát triển (Bộ Tài chính), chia sẻ: "Qua tiếp xúc, làm việc với các KCN, chúng tôi nhận thấy trong nhận thức, ai cũng trăn trở làm sao để KCN của họ trở thành KCN sinh thái. Nhưng thực tế dường như các DN đang có ý trì hoãn hoạt động chuyển đổi này vì liên quan đến chi phí và các hành lang pháp lý. Trong số 6 KCN nhận được sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế để chuyển đổi từ KCN truyền thống sang KCN sinh thái thì khi đánh giá các tiêu chí, hầu hết đều không đạt mức 100 điểm mà đều đạt mức 60 - 70%, thậm chí có tiêu chí chỉ đạt 40% mức yêu cầu. Khi chúng tôi hỏi, các đại diện KCN đều nói rằng họ rất cần sự đơn giản và minh bạch. Có KCN phải dùng đến 5 luật sư để nghiên cứu luật VN, giúp họ hiểu và tuân thủ đúng, đáp ứng quy chuẩn để hướng tới KCN sinh thái. Như vậy, chúng tôi thấy rằng chính sách pháp luật của chúng ta cần minh bạch, rõ ràng, dễ hiểu, dễ thực hiện, việc này sẽ giúp các KCN thật sự xanh và chuyển đổi nền kinh tế của VN trong tương lai".

Theo TS Nguyễn Thế Hùng, thực tế đến nay chưa có KCN nào được cấp chứng chỉ "KCN sinh thái" chính thức vì không có đơn vị nào dám ký xác nhận. Quy định về năng lượng sạch cũng còn bất cập, chẳng hạn DN không được phép bán điện mặt trời dư thừa cho nhà máy bên cạnh, làm giảm hiệu quả đầu tư.

Đồng tình với nhận định này, ông Đỗ Quang Hưng cũng cho biết: "Đối với tiêu chí năng lượng sạch thì chúng tôi rất vướng. Chúng tôi muốn phát triển điện mặt trời nhưng quy định bây giờ chỉ mới nới đến mức là tự sản tự tiêu, nghĩa là nhà máy sản xuất thì được dùng, chứ tôi đầu tư xong muốn mang đi bán thì không được. Hay nhà máy dư mái họ đầu tư điện mặt trời để bán cho nhà máy bên cạnh cũng không được. Thế thì đến bao giờ mới sạch được? Chúng tôi muốn làm lắm, nhưng quy định lại vướng".

Theo các chuyên gia, để chấn chỉnh việc gắn mác sinh thái, hoặc sinh thái tự phong là điều cực kỳ khó, vì không phải các KCN không muốn làm, hoặc cố tình không thực hiện cam kết xanh, nhưng chỉ cần trong KCN có khoảng 50% nhà máy không chuyển đổi hoặc không sản xuất sạch hơn thì không giải quyết được gì cả. Nếu đưa ra tiêu chí cao quá thì đối tác, khách hàng bỏ đi luôn, tìm nơi khác để đầu tư.

Ông Phạm Anh Tuấn, Giám đốc cấp cao Quản lý nước và Môi trường KCN Amata (Đồng Nai), nhìn nhận: "Công ty mẹ của KCN Amata ở Thái Lan sản xuất chai nước mà chúng tôi nói rằng có thể tái chế 100%. Nhưng khi làm điều đó ở VN, tôi tìm khắp các nhà cung cấp ở VN thì không tìm đâu ra chỗ nào đạt tiêu chuẩn nhựa tái chế để dành cho mục đích ăn uống theo tiêu chuẩn Mỹ chứng nhận để đưa vào cộng sinh. Có nhà đầu tư sẵn sàng thuê đất của KCN để làm việc đó nhưng cuối cùng địa phương yêu cầu phải có quy hoạch khu tái chế, đánh giá tác động môi trường… Lằng nhằng mãi cuối cùng nhà đầu tư rút lui mà tìm địa chỉ đầu tư khác. Tôi hy vọng trong thời gian tới chính sách của nhà nước rõ ràng hơn, đơn giản hơn để giúp DN tái chế phát triển, chúng ta cần phải học hỏi, kêu gọi và thu hút thêm nhiều DN nước ngoài liên quan đến tái chế chất thải".

Đề xuất về giải pháp để gỡ vướng cho KCN sinh thái, ông Juhern Kim, Trưởng đại diện Viện Tăng trưởng xanh toàn cầu (GGGI) tại VN, chia sẻ: "Việc xin giấy phép KCN sinh thái rồi thực hiện hay xây dựng hoàn chỉnh xong mới được cấp chứng nhận sinh thái giống như chúng ta tranh cãi con gà có trước hay quả trứng có trước. Thực tế hiện nay các KCN đang vướng mắc bởi các quy định chặt chẽ từ phía cơ quan quản lý. Kinh nghiệm ở một số nơi như Đan Mạch cho thấy rằng các DN đã chủ động liên kết với nhau, tạo thành chuỗi tuần hoàn, sau đó Chính phủ thúc đẩy và ban hành các chính sách để hỗ trợ. Theo tôi, đây là mô hình khá hay mà VN cần tham khảo. Hay như ở Hàn Quốc, tôi biết có DN thu gom dầu ăn đã qua sử dụng từ VN rồi mang về để tái chế, tạo ra nhiên liệu máy bay, kiếm lợi nhuận rất cao. Đó là mô hình tuần hoàn hiệu quả mà các DN cần có tầm nhìn để liên kết, gắn kết với nhau ngay từ đầu giúp cho quá trình chuyển đổi dễ dàng hơn".

Theo ông Đỗ Quang Hưng, việc phát triển KCN xanh, thực chất vẫn nằm ở các nhà máy sản xuất, muốn tuần hoàn và cộng sinh thì cần phải có sàn giao dịch chất thải trong các KCN, để các nhà máy "tự ăn chất thải của nhau" thì mới có thể đạt được mục tiêu KCN phát thải bằng 0.