Hành trình đến khát vọng thịnh vượng

Từ ngân khố gần như trống rỗng…

Nhìn lại 8 thập niên phát triển kinh tế Việt Nam, chuyên gia kinh tế, TS Nguyễn Minh Phong chưa quên khoảng thời gian vô cùng khó khăn sau năm 1945. Chính phủ non trẻ vừa ra đời đã phải đối phó 3 thứ giặc: đói, dốt và ngoại xâm. Trong tay không có gì ngoài nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, bị tàn phá nặng nề bởi chiến tranh; lũ lụt, hạn hán kéo dài khiến hơn nửa số ruộng đất không canh tác được; nạn đói bủa vây. Các ngành sản xuất sa sút, ngưng trệ, hàng hóa trở nên khan hiếm, thị trường đình đốn, tiêu điều. Kho bạc hoàn toàn trống rỗng. "Năm đó, lạm phát phi mã, giá gạo từ chỗ 4 - 5 đồng/tạ, đến giữa năm 1945 đã lên tới 700 - 800 đồng/tạ. GDP bình quân đầu người năm 1945 chỉ đạt 60 đồng với hơn 90% dân số không biết đọc, biết viết. Thế nên, ngay phiên họp đầu tiên của Chính phủ lâm thời ngày 3.9.1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu 6 nhiệm vụ cấp bách, trong đó khẳng định "chống giặc đói" là nhiệm vụ hàng đầu, cấp bách, đột xuất số một", ông Phong kể.

Ảnh: Đào Ngọc Thạch - Đồ họa: Văn Năm

"Chính phủ cùng toàn dân bắt tay vào kiến thiết đất nước, đẩy mạnh sản xuất, chia lại ruộng đất công hợp lý hơn. Đặc biệt thực hiện chính sách đại đoàn kết rộng rãi mọi thành phần, tầng lớp trong xã hội từ nông dân, công nhân, công thương gia… Nhờ vậy, qua năm 1946, nạn đói cơ bản đã được đẩy lùi trên cả nước", TS Nguyễn Minh Phong bồi hồi nhớ lại.

Đến tháng 10.1950, Việt Nam chính thức thiết lập và mở rộng, phát triển quan hệ kinh tế thương mại với các nước xã hội chủ nghĩa gồm Trung Quốc và Liên Xô nhằm thúc đẩy khai thác lâm thổ sản, cải thiện đời sống người dân. Nhờ vậy, công cuộc khôi phục kinh tế miền Bắc đạt được nhiều thành tựu to lớn trong giai đoạn này. Đến năm 1953, lần đầu tiên sau Cách mạng Tháng Tám, số thu ngân sách nhà nước vượt chi được 16%. 

Tuy nhiên, theo TS Nguyễn Minh Phong, phát triển kinh tế trong bối cảnh chống chiến tranh phá hoại ở miền Bắc và cách mạng giải phóng dân tộc ở miền Nam vẫn hết sức khó khăn. Đến năm 1975, khi nước nhà thống nhất, GDP bình quân đầu người ở miền Bắc chỉ ước đạt 232 đồng, tương đương 80 USD (tỷ giá thời đó). Chưa kể, đất nước vừa thống nhất lại phải bước vào 2 cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới Tây Nam và phía bắc, cùng với cấm vận, cô lập của phương Tây. Kinh tế nước nhà gần như kiệt quệ, cơ sở vật chất, hạ tầng giao thông bị tàn phá.

Nền kinh tế bao cấp lay lắt 10 năm sau đó cho đến Đại hội Đảng lần thứ VI (tháng 12.1986), Việt Nam tiến tới một cột mốc quan trọng, mang tính sống còn, đánh dấu công cuộc đổi mới kinh tế lần thứ nhất, thông qua cởi trói trong tư duy, quan điểm và chuyển đổi mô hình kinh tế. Nhờ vậy, đất nước vượt qua khủng hoảng, trở thành một trong những nền kinh tế năng động với quy mô GDP tăng vượt bậc. Thế nhưng, khó khăn vẫn chưa dứt…

…đến phá vòng vây cô lập

Chuyên gia kinh tế tài chính Bùi Kiến Thành - từng làm cố vấn cho 3 đời Thủ tướng Chính phủ, đã tham gia tích cực vào quá trình đổi mới và vận động để dỡ bỏ lệnh cấm vận cho Việt Nam - nhớ lại tuy đã tạo được bước ngoặt đổi mới, nhưng bài toán đặt ra khi đó là phải làm thế nào phá vỡ vòng vây cô lập và cấm vận kéo dài thì mới phát triển được.

Bởi một nền kinh tế kiệt quệ sau chiến tranh, lại hạn chế lớn về thương mại quốc tế thì theo ông Bùi Kiến Thành, "ngay cả việc làm cho đủ ăn thôi đã quá vất vả, nói gì đến phát triển". Thực tế, gần 20 năm (1975 - 1994) bị cấm vận, kinh tế Việt Nam chịu nhiều ảnh hưởng tiêu cực khi hạn chế phát triển thương mại, xuất nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ quốc tế mờ nhạt, các hoạt động thương mại xuyên biên giới bị gián đoạn hoặc gặp khó khăn. Từ đó dẫn đến hạn chế trong tiếp cận vốn, công nghệ và thị trường thế giới - những công cụ cần thiết cho cuộc tái thiết kinh tế và phục hồi sau chiến tranh. Cấm vận cũng khiến Việt Nam không thể tiếp cận các đối tác có liên hệ với thị trường Mỹ để mở rộng giao thương, thu hút đầu tư. Thế nên, dù từ bỏ nền kinh tế bao cấp năm 1986, kinh tế Việt Nam vẫn khó có sự tăng tốc do bị kìm hãm giao thương.

Ngược dòng lịch sử, năm 1973, Mỹ rút quân khỏi Việt Nam và đến tháng 4.1975, non sông thu về một mối, độc lập thống nhất trên toàn lãnh thổ. Tuy nhiên, cũng trong năm 1975, Mỹ áp dụng lệnh cấm vận thương mại với Việt Nam. Từ năm 1977 - 1978, hai bên đàm phán bình thường hóa quan hệ nhưng chưa thành công vì một số quan điểm bất đồng. Miệt mài nhiều năm sau đó, từ đàm phán, vận động, ngoại giao, trao đổi giữa hai nước, đến tháng 2.1994, Tổng thống Mỹ Bill Clinton tuyên bố bãi bỏ hoàn toàn lệnh cấm vận Việt Nam, đánh dấu sự khởi đầu của giai đoạn bình thường hóa quan hệ và hợp tác. Tháng 11.1995, Thủ tướng Võ Văn Kiệt và Tổng thống Clinton chính thức tuyên bố thiết lập quan hệ ngoại giao Việt - Mỹ. Trước đó 2 năm, năm 1993, Việt Nam đã trở thành thành viên của Ngân hàng Thế giới, Quỹ Tiền tệ quốc tế, Ngân hàng Phát triển châu Á.

Năm ngoái, nhân dịp kỷ niệm 30 năm sự kiện Mỹ bỏ cấm vận Việt Nam, Tổng lãnh sự Mỹ tại TP.HCM khi đó nhận xét sự kiện này đã mở đường cho tất cả các bước phát triển tuyệt vời mà hai quốc gia đã đạt được trong thương mại song phương và quan hệ kinh tế. Chính những con số đã cho chúng ta thấy những kết quả từ sau năm 1995. Đơn cử năm 2022, kim ngạch thương mại song phương đã đạt gần 139 tỉ USD, tăng gấp 300 lần so với năm 1995. "Điều này có nghĩa Việt Nam là đối tác thương mại lớn thứ 8 của Mỹ trên thế giới và đối tác thương mại lớn nhất của Mỹ ở ASEAN. Mỹ là đối tác thương mại lớn thứ hai và thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam. Chúng tôi có lòng tin vững chắc vào tầm quan trọng của Việt Nam trong các chuỗi cung ứng toàn cầu", vị này nói.

Chuyên gia Bùi Kiến Thành đồng quan điểm việc bình thường hóa quan hệ với Mỹ đã mở ra rất nhiều cơ hội để Việt Nam bắt tay với nhiều quốc gia trên thế giới. "Thành tựu lớn nhất mà Việt Nam đạt được là vị thế quốc gia ngày càng được nâng cao và hội nhập sâu với nền kinh tế thế giới bằng việc thu hút hàng trăm tỉ USD vốn đầu tư nước ngoài, trở thành một trong 20 quốc gia có quy mô thương mại hàng hóa quốc tế lớn nhất thế giới, ký kết 17 hiệp định thương mại tự do (FTA) song và đa phương, gắn kết với hơn 60 nền kinh tế phát triển, chủ chốt trên toàn cầu", ông nói.

...và vươn ra biển lớn

Nhờ tháo gỡ bao vây thương mại, cũng trong năm 1995, Việt Nam bắt đầu nộp đơn gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO); ký Hiệp định khung về hợp tác kinh tế với EU, gia nhập ASEAN; năm 1996 tham gia sáng lập diễn đàn Á - Âu với 25 thành viên; năm 1998, Việt Nam chính thức gia nhập APEC - dấu mốc quan trọng trong hội nhập kinh tế. Đặc biệt, năm 2000, ký Hiệp định Thương mại Việt - Mỹ, giúp hàng hóa Việt Nam vào Mỹ tăng liên tục. Đồng thời tạo bước đệm quan trọng để gia nhập WTO năm 2007. TS Nguyễn Minh Phong đánh giá kết quả từ việc gia nhập WTO được ghi nhận rõ nét nhất là đưa Việt Nam trở thành nền kinh tế có độ mở cao và cải thiện cán cân thương mại hàng hóa chuyển từ nhập siêu sang xuất siêu liên tục.

Những ký kết hợp tác quan trọng với thế giới, khu vực và các nước đã mở một bầu trời mới để Việt Nam cất cánh. Từ kim ngạch xuất khẩu không đáng kể, không có dữ liệu để thống kê, thậm chí đến năm 1990, kim ngạch xuất khẩu mới chỉ đạt 2,4 tỉ USD thì tới năm 2001, con số này đã đạt tới 15,1 tỉ USD. Giao thương giữa Việt Nam và các nước trên thế giới cũng tăng mạnh. Năm 2024, kim ngạch xuất nhập khẩu đạt trên 786 tỉ USD, xuất siêu gần 24,8 tỉ USD. Từ chỗ chỉ xuất khẩu sang các nước Đông Âu là chính, đến nay Việt Nam đã có quan hệ kinh tế thương mại với 176 thị trường.

TS Võ Trí Thành, nguyên Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế T.Ư, khẳng định, hội nhập kinh tế quốc tế đã mở ra nhiều cơ hội thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế đất nước, đặc biệt trong lĩnh vực thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI).

Cụ thể, sau Đổi mới, giai đoạn 1988 - 1990, Việt Nam thu hút 1,6 tỉ USD vốn FDI, con số này tăng vọt lên 17 tỉ USD trong giai đoạn 1991 - 1995. Tới năm 1996, một năm sau bình thường hóa quan hệ Việt - Mỹ, vốn FDI vào Việt Nam vọt lên 10 tỉ USD, tăng dần trong các năm sau đó và đến năm 2024, tổng vốn ngoại đã đạt khoảng hơn 38 tỉ USD. "FDI vẫn là kênh quan trọng của kinh tế Việt Nam, đóng góp lớn vào tổng đầu tư xã hội và thu ngân sách nhà nước. Nhiều tập đoàn có tiềm lực tài chính - công nghệ lớn trên thế giới như Samsung, Intel, Apple, LG... đều có mặt tại Việt Nam, góp phần thay đổi trình độ sản xuất cũng như thương hiệu Việt Nam với thế giới. Gần đây, vốn FDI đã tạo ra tác động lan tỏa công nghệ, góp phần nâng cao trình độ công nghệ thông qua hình thức chuyển giao, tạo sức ép cạnh tranh, đổi mới công nghệ đối với các doanh nghiệp trong nước...", ông Thành nhấn mạnh.

"Thế hệ tôi tuy không được chứng kiến thời khắc lịch sử khi Bác Hồ đọc Tuyên ngôn độc lập - khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, song được hòa mình với đất nước trong những ngày này, tôi có cảm xúc dâng trào rất lạ", TS Võ Trí Thành chia sẻ. Với ông, 80 năm qua, kinh tế Việt Nam đã vượt qua rất nhiều thăng trầm, đã có sự thay đổi ngoạn mục. Điều mà ông cảm nhận rõ nhất là cho dù khó khăn đến đâu, người Việt, dân tộc Việt đều giữ được sức sống mãnh liệt. Đó cũng chính là nền tảng để Việt Nam tiến vào kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc như lời hiệu triệu của Đảng và Nhà nước.