GS Mỹ thắng giải hơn 13 tỷ xúc động: "50 năm trước, tôi không thể tưởng tượng sẽ có mặt ở Việt Nam"

Tối qua (6/12), chủ nhân của Giải Đặc biệt VinFuture 2025 dành cho Nhà học nữ đã gọi tên GS Mary Claire King (SN 1946) - ĐH Washington (Mỹ), vì phát hiện gen BRCA1 liên quan đến nguy cơ ung thư vú và buồng trứng. Phát hiện này đã đặt nền móng cho xét nghiệm di truyền, tầm soát ung thư và y học cá thể hóa.

Theo đó, bằng cách nghiên cứu các gia đình có nhiều thành viên mắc ung thư vú khởi phát sớm, GS Mary Claire King đã thành công trong việc xác định vị trí của gen BRCA1 tại một vùng nhiễm sắc thể cụ thể (nhiễm sắc thể 17q21) vào năm 1990, trước khi bộ gen người được giải mã. Việc phát hiện ra các đột biến BRCA1 và ảnh hưởng của chúng đối với ung thư vú và buồng trứng đã khẳng định chắc chắn khái niệm về tính di truyền của nguy cơ ung thư, đồng thời đặt nền tảng cho lĩnh vực di truyền học ứng dụng trong điều trị ung thư.

Sau lễ trao giải VinFuture 2025, PV đã có cuộc PV với GS Mary Claire King, người phụ nữ đã dành hơn nửa đời người cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học, đặc biệt là về sức khỏe của hàng triệu phụ nữ trên toàn thế giới.

"Tôi rất ngạc nhiên khi được nhận giải VinFuture"

-Chào GS, chúc mừng GS trở thành chủ nhân của Giải Đặc biệt VinFuture 2025 dành cho Nhà khoa học nữ. Cảm xúc của GS khi được vinh danh tại giải thưởng này như thế nào? GS muốn gửi gắm gì cho nhà khoa học nữ nói chung và nhà khoa học nữ Việt Nam nói riêng sau khi được vinh danh tại Giải thưởng VinFuture?

Thực ra phải nói rằng là ngày hôm qua tôi cũng rất là ngạc nhiên khi được nhận giải thưởng VinFuture, bởi vì trước đấy thì tôi cũng không nghĩ rằng là có một giải dành riêng cho các nhà khoa học nữ.

Tuy ngạc nhiên nhưng tôi rất vui sướng và tự hào khi được nhận giải này. Việc VinFuture đưa ra một giải thưởng dành riêng cho các nhà khoa học nữ đã cho thấy rằng phụ nữ cũng như các nữ thanh niên trẻ tuổi hoàn toàn có năng lực để tham gia vào lĩnh vực nghiên cứu khoa học, nhất là trong các nghiên cứu về khoa học cơ bản như thế này. Việc này cũng cho thấy là phụ nữ hoàn toàn có cơ hội để có thể chứng minh bản thân cũng như được công nhận.

Tối qua, sau khi được vinh danh tại VinFuture, tôi có nhắn tin cho bạn bè. Tôi đã nhắn cho nhiều người bạn của tôi, trong đó có người đã được nhận giải Nobel và cũng là nhà khoa học nữ nhận giải Nobel, để chia sẻ về sự ngạc nhiên rằng trong giải VinFuture lại có một giải thưởng dành riêng cho nhà khoa học nữ. Tôi rất cảm kích điều này, bởi vì một lần nữa các bạn đã chứng minh cả thế giới thấy nhà khoa học nữ có tiềm năng và các nhà khoa học nữ tham gia giải quyết vấn đề quan trọng cho con người.

-Đây là lần thứ mấy GS đến Việt Nam? VinFuture hiện nay đã bước đến mùa thứ năm rồi, GS đánh giá như thế nào về giải thưởng này?

Đây có lẽ là lần thứ tư tôi đến Việt Nam. Đối với tôi, Giải thưởng VinFuture cho thấy Việt Nam đang vươn lên như một trung tâm quốc tế trong việc ghi nhận những thành tựu khoa học phụng sự cho nhân loại trên toàn thế giới. Vì vậy, việc được mời tham dự và trở thành một phần của cộng đồng này là một vinh dự vô cùng lớn đối với tôi, đặc biệt là với tư cách là một nhà khoa học đến từ Mỹ.

-Theo GS, đâu là động lực để các nhà nghiên cứu theo đuổi con đường nghiên cứu khoa học cơ bản?

Theo tôi, với các nhà khoa học, có 3 động lực để họ theo đuổi con đường nghiên cứu. Một là, các nhà khoa học rất ham học hỏi và luôn tò mò để nghiên cứu vấn đề họ theo đuổi. Hai là, họ quan tâm tới mức độ quan trọng của nghiên cứu. Ba là, những người bị ảnh hưởng bởi nghiên cứu đó sẽ như thế nào. Nhìn chung, nghiên cứu nào cũng xuất phát từ 3 lý do trên và động lực của tôi cũng vậy.

"Động lực nghiên cứu của tôi chính là phụ nữ"

-Được biết, nghiên cứu của GS tập trung vào ung thư vú và ung thư buồng trứng. Vậy, tại sao GS lựa chọn hai hướng nghiên cứu về hai căn bệnh ung thư này?

Vì sao mà tôi lại tập trung nghiên cứu về ung thư vú và ung thư buồng trứng ư? Có hai lý do, nhưng hai lý do này nó lại hội tụ với nhau ở một điểm nào đó. Thứ nhất là bởi vì ung thư vú và ung thư buồng trứng có tầm quan trọng rất lớn đối với phụ nữ trên toàn thế giới, trong đó bao gồm có người thân, bạn bè, chị em phụ nữ trong gia đình tôi.

Thứ hai, đó là từ thời Hy Lạp cổ đại, chúng ta đã có những nhà nghiên cứu, họ ghi nhận lại được những trường hợp có những gia đình mà qua nhiều thế hệ có rất nhiều phụ nữ bị mắc ung thư vú, nhưng không giải thích được lý do là vì sao. Theo giả thiết và quan điểm của tôi, tôi cũng tự hỏi rằng có phải là do họ tiếp xúc với các yếu tố ngoại sinh trong môi trường, lối sống mà ảnh hưởng đến tỷ lệ ung thư vú cao đối với gia đình đó hay không, so với những chị em gái khác trong cùng gia đình mà khỏe mạnh?

Kết quả, tôi thấy rằng lý giải đó là không hợp lý, tại vì trong những gia đình này, tỷ lệ phụ nữ mắc ung thư vú cao bất thường. Do đó, tôi mới đưa ra giả thuyết là nếu không phải do yếu tố môi trường thì chỉ có thể là do yếu tố gen di truyền mà thôi. Vì vậy, tôi nghĩ rằng nếu như tất cả các phương án khác đều không phải thì hãy thử với yếu tố di truyền học. Vậy nên, toàn bộ công trình nghiên cứu của tôi trong 50 năm trở lại đây đều xoay quanh chủ đề đó. Động lực của tôi chính là phụ nữ.

-Công trình nghiên cứu của bà đang tạo ra những bước đột phá trong tầm soát và phát hiện sớm ung thư vú và ung thư buồng trứng. Sau khi được vinh danh tại VinFuture, không biết GS có dự định hợp tác với các nhà khoa học Việt Nam trong việc phòng chống hai căn bệnh ung thư trên, cũng như hướng phát triển của nghiên cứu này?

Câu trả lời là tôi luôn sẵn lòng hỗ trợ và giúp đỡ Việt Nam. Vào hôm thứ Năm vừa rồi (4/12), tôi đã đến Đại học Y Hà Nội, có tham gia hội thảo chia sẻ với các bạn sinh viên về kết quả nghiên cứu ở phòng thí nghiệm của tôi cũng như nhiều phòng thí nghiệm khác mà tôi hợp tác (trong đó có cả phòng thí nghiệm ở Việt Nam). Chúng tôi có trao đổi, tìm hiểu xem các nhà nghiên cứu Việt Nam đã có những bài báo nghiên cứu liên quan ung thư vú và ung thư buồng trứng hay chưa. Kết quả là đúng là có và sau đó chúng tôi trao đổi rất nhiều. Chính các nhà nghiên cứu Việt Nam cũng đã gợi ý cho tôi một hướng đi mới nghiên cứu liên quan tới ung thư vú và ung thư buồng trứng.

Chúng tôi đã thống nhất sẽ tiến hành ở đây một số hoạt động sàng lọc phụ nữ mắc bệnh và sau đó chẩn đoán xem họ có mắc hai ung thư này không. Đồng thời, chúng tôi sẽ tiến hành xét nghiệm gene di truyền để xem có bị đột biến gene không. Các đồng nghiệp của tôi ở Việt Nam cũng sẽ cung cấp thông tin và tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu vấn đề này khi về nước. Tôi hy vọng đây chính là hình thức hợp tác giữ tôi và các nhà nghiên cứu ở Việt Nam.

Đây là câu hỏi rất hay, vì thế tôi muốn bổ sung thêm là Việt Nam có năng lực tốt trong thực hiện quy trình giải trình tự gene, có kỹ năng lâm sàng rất tốt nhưng quan trọng với nghiên cứu phải làm sao diễn giải dữ liệu hệ gene để xem là kết quả này là đúng với đại đa số mọi người trên toàn thế giới, chứ không riêng ở Việt Nam.

Hiện nay, số lượng thông tin và dữ liệu tăng nhanh nên cần nỗ lực làm việc của nhiều nhà khoa học để diễn giải thông tin để thấy đó là dữ liệu đúng cho đại đa số các ca bệnh. Các bạn có kỹ năng tốt về lâm sàng và giải trình tự gene nhưng còn cần thêm yếu tố là phải diễn giải được dữ liệu (cười – PV).

"Tôi đã bị ấn tượng bởi sự kiên cường của con người Việt Nam"

-Tại lễ trao giải VinFuture 2025, GS đã chia sẻ về sự bất ngờ không thể tưởng tượng rằng 50 năm trước có ngày bà có mặt ở Việt Nam để chứng kiến khoảnh khắc này? Xin GS chia sẻ rõ hơn về ý nghĩa này?

Cách đây 53 năm, tôi là người tham gia vào các phong trào chống chiến tranh ở Việt Nam. Vâng, 52 năm trước cũng như thế và 51 năm trước cũng như thế (giọng nghẹn ngào, mắt đỏ hoe – PV). Và cách đây 50 năm, các bạn đã giành chiến thắng trong cuộc chiến này và tôi cảm thấy rất vui sướng.

Tôi cũng chưa bao giờ nghĩ là các nhà lãnh đạo của đất nước tôi họ có thể hình dung ra một kết cục như thế trong cuộc chiến này. Tôi rất vui và tự hào vì cuối cùng các bạn đã mời tôi tới Việt Nam và đất nước của các bạn rất tuyệt vời. Việt Nam có tất cả mọi thứ để tự hào (cười – PV).

Tôi cũng nghĩ rằng, sâu xa đâu đó thì tôi đã bị ấn tượng bởi sự kiên cường của con người Việt Nam. Và đó phải chăng cũng chính là lý do vì sao tôi rất là yêu mến và quay trở lại Việt Nam nhiều lần.

Còn về nghiên cứu, thật khó để xác định chính xác vì sao người ta lại chọn một dự án nào đó. Với tôi, đó là sự kết hợp giữa tầm quan trọng của dự án hợp tác với các bác sĩ nhi khoa tại Bệnh viện Nhi Trung ương. Và tôi biết rằng, cùng với Tiến sĩ Kathleen (bạn của Mary Claire King – PV), chúng tôi có thể đạt được thành công.

-Vừa rồi, GS chia sẻ rằng bà đã 4 lần tới Việt Nam. Xin bà chia sẻ về những kỷ niệm tới Việt Nam, đặc biệt trong quá trình làm việc và hỗ trợ bệnh nhân ở đất nước chúng tôi?

Tôi đã đến Việt Nam lần đầu tiên là vào năm 2017. Những trải nghiệm và ấn tượng của tôi thì vẫn như bây giờ. Lúc đó, tôi đã tới Bệnh viện Nhi Trung ương hợp tác với các nhân viên y tế tại đây để nghiên cứu về một số ca bệnh ở Việt Nam trong đó có những em bé bị ốm nặng, khuyết tật. Chúng tôi đã cố gắng làm việc cùng nhau tìm hiểu bệnh của trẻ thế nào và tìm ra nguyên nhân để điều trị.

Tôi thấy các bác sĩ và điều dưỡng, y tá ở đó rất chăm chú, nhiệt tình tìm kiếm mọi thông tin về tình trạng bệnh của trẻ và tìm hiểu rất kỹ về hồ sơ bệnh án. Hai bên có tham vấn đề lịch sử bệnh của trẻ. Chúng tôi (gồm 20 người Việt Nam và Mỹ) không chỉ lấy thông tin của trẻ mà còn cùng nhau tìm hiểu về bệnh lý ở những ca bệnh tương tự được thông tin trên mạng để tìm sự phù hợp với ca bệnh. Hôm đó, tôi là người đánh máy để tổng hợp các thông tin thôi. Tôi thấy mọi người cứ vây quanh tôi và ai tìm được thông tin gì thì bảo "đây, bà gõ cái này vào". Họ rất nhiệt tình. Cuối cùng, chúng tôi cũng cập nhật không thiếu một thông tin nào và cho ra một bản mô tả dài nhiều trang về ca bệnh. Thông tin này chúng tôi mang về nước, và mang mẫu ADN của bố mẹ về Mỹ để làm xét nghiệm.

Lần này, quy trình của chúng tôi cũng lặp lại như vậy, nhưng việc xét nghiệm ADN đã được thực hiện ngay tại Hà Nội, không phải mang về Mỹ nữa. Đây là điểm khác biệt so với những lần trước tôi đến Việt Nam.

Tôi cũng muốn chia sẻ thêm rằng, Việt Nam đã trải qua thời gian có nhiều đau thương qua các thế hệ, nên sự sống và sinh mạng trẻ em rất quý báu. Mỗi năm, chúng tôi tiến hành nghiên cứu vài ca bệnh như vậy. Ngay cả những bệnh nhân mà chúng tôi đưa vào nghiên cứu từ nhiều năm trước vẫn đang được chúng tôi nghiên cứu tiếp, chẳng hạn như còn một ca từ năm 2017 vì chưa hoàn thiện được những thông tin về hệ gene.

-Là một chuyên gia đã dành hơn nửa thế kỷ để nghiên cứu về ung thư vú và ung thư buồng trứng, GS có lời khuyên nào dành cho những người phụ nữ hiện nay, thứ nhất là để hạn chế mắc phải hai căn bệnh này, và thứ hai là nếu không may mắc phải thì bước đầu phải làm những gì?

Đối với phụ nữ hiện đại thì tất cả chúng ta đều có nguy cơ mắc ung thư vú và ung thư buồng trứng. Ung thư vú và ung thư buồng trứng có thể khởi phát do nhiều lý do khác nhau, và với nhóm phụ nữ mà tôi trực tiếp nghiên cứu thì là trường hợp phụ nữ bị đột biến gene BRCA1 và BRCA2, cũng như là các gene chị em của hai gene này.

Đối với những trường hợp phụ nữ đang còn trẻ, khỏe và chưa khởi phát bất kỳ một loại ung thư nào, nhưng lại có chị em, có mẹ hoặc bà trong gia đình có mắc ung thư vú hoặc ung thư buồng trứng, thì tôi khuyến nghị là hãy đi xét nghiệm gene để xem là có bị đột biến gen ở gen BRCA1, BRCA2 hoặc các gene chị em hay không.

Thật ra, xét nghiệm gene và phân tích gene rất phổ biến ở trên thế giới và được thực hiện với độ chính xác và chất lượng rất cao. Ở Việt Nam thì việc phân tích và lấy xét nghiệm gene này cũng được thực hiện với chất lượng rất tốt. Do đó, tôi cũng khuyến nghị là chúng ta nên đi sàng lọc xét nghiệm gene.

Xin cảm ơn GS đã chia sẻ!

(Ảnh: MH/VFP)