Nấm đông trùng hạ thảo có tên khoa học là Cordyceps sinensis (Berk. ) Sacc., thuộc họ Clavicipitaceae. Loài này ký sinh trên ấu trùng và côn trùng thuộc họ Hepialidae.
Nấm đông trùng hạ thảo được phát hiện ra cách đây khoảng 2.000 năm và lần đầu tiên được ghi lại trong triều Thanh năm 1757. Đây là một loại thuốc cổ truyền Trung Quốc được đánh giá cao hàng nghìn năm qua cùng với nhân sâm và nhung hươu, được coi là "kho báu" và "được cho là" "kích thích phổi và nuôi dưỡng thận, cầm máu và tiêu đàm". Ngoài ra, nó còn được sử dụng trong điều trị suy thận mạn, u ác tính, cảm lạnh,… Hiệu quả trị bệnh này đã được khẳng định cùng với các kết quả nghiên cứu của dược lý học hiện đại.
Tên đông trùng hạ thảo xuất xứ từ thực tế mùa đông tơ nấm ký sinh trong thân sâu bướm và hút các dưỡng chất trong sâu để phát triển. Đến mùa hạ ấm áp, tơ nấm phát triển mạnh mẽ hút hết dinh dưỡng và biến sâu ký chủ thành xác khô. Phần đầu sâu mọc ra nấm và đầu nấm mọc ra một thể chùy gọi là quả thể trông giống như ngọn cỏ, có tác dụng phát tán các bào tử nấm để phân tán theo gió đến các con côn trùng và sâu khác nhằm tiếp tục vòng đời.
Đã có nhiều nghiên cứu khoa học công bố trên các tạp chí uy tín cho thấy Cordyceps có nhiều hoạt tính sinh học, gồm chống ung thư, điều hòa miễn dịch, chống oxy hóa, chống viêm, chống vi trùng, hạ lipid máu, hạ đường huyết, bảo vệ thần kinh và rất nhiều các công dụng khác như tăng cường khả năng sinh dục của con người ...
Đông trùng hạ thảo là gì?
Nó là một loài nấm sát thủ.
Trên thế giới hiện nay có khoảng 540 loài nấm sát thủ (killer fungi). Đây là số liệu tháng 12/ 2017 và còn nhiều loài đang được chuẩn bị công bố. Riêng Việt Nam có khoảng 34 loài. Tất cả các loài này đều được gọi là Nấm trùng thảo hay Nấm sát thủ (killer fungi) vì chúng sống ký sinh trên các loài côn trùng.
Ký chủ của nấm Cordyceps sinensis gồm 57 loài.
Quá trình sinh trưởng và phát triển nấm đông trùng hạ thảo rất phức tạp, đòi hỏi có sự cộng sinh của nhiều loài để tạo thành quả thể và điều kiện khí hậu khắc nghiệt.
Các nhà khoa học đã nỗ lực phân tách chủng giống nấm đông trùng hạ thảo thuần chủng nhưng không nuôi cấy thành công thể quả. Do đó các sản phẩm thương mại thực phẩm chức năng trên thị trường như viên nén, nước uống, cao chiết đều sản xuất từ tơ nấm nuôi cấy nhân tạo để giảm giá thành so với sản phẩm khan hiếm ngoài tự nhiên.
Ở Việt Nam cũng đã có một số đơn vị nuôi cấy thành công sợi tơ nấm đông trùng hạ thảo Tây Tạng phục vụ cho nghiên cứu sâu về dược chất trên tế bào ung thư và kháng vi khuẩn kháng kháng sinh.
Đại học Thủ Dầu Một (Bình Dương) cũng là một đơn vị nuôi cấy thành công các giống nấm đông trùng hạ thảo có giá trị dược liệu cao như Cordyceps sinensis dạng tơ, và Cordyceps militaris dạng quả thể trong phòng nuôi sạch đạt chuẩn.
Tuy nhiên, với tác dụng như đã nói và sự khan hiếm của đông trùng hạ thảo trên thế giới nên trên thị trường xuất hiện rất nhiều đông trùng hạ thảo giả.
Dưới đây xin hướng dẫn vài cách phân biệt đông trùng hạ thảo thật –giả.
Đông trùng hạ thảo Cordyceps sinensis
Có rất nhiều người hỏi tôi có đủ khả năng để phân biệt đâu là đông trùng hạ thảo Cordyceps sinensis thật hay giả hay không. Thú thật nếu không có hai con mẫu để so sánh hoặc phân tích gen thì không thể chắc chắn được. Đó là nói về hình thái của những con đông trùng hạ thảo sấy khô và là hàng thật 100%, được thu hoạch từ tự nhiên. Còn loại "đông trùng hạ thảo" làm bằng... bột mì hay bột bắp đổ vào khuôn chuẩn đến độ như thật thì rất khó để phân biệt bằng mắt thường.
Ngoài loại bột mì bột bắp ra, còn có loại hàng trộn từ các loại nấm thật, không phải là đông trùng hạ thảo nhưng có có hình thái tương tự như đông trùng hạ thảo Cordyceps sinensis, như Cordyceps gunnii, Cordyceps barnesii, Cordyceps gracilis, Cordyceps liangshanensis.
Hiện nay các nhà nghiên cứu Trung Quốc có thể nuôi được 4 loài gần giống với Đông trùng hạ thảo Cordyceps sinensis này trong môi trường bán tự nhiên.
Ngoài ra còn các loài nấm Cordyceps sinensis độc hại ngâm tẩm nhôm sulfat hoặc nhét chì ở giữa thân nấm để tăng trọng lượng, và nấm thật nhưng đã bị rút hết dược chất bên trong, sẽ được viết trong bài khác.
Đông trùng hạ thảo Cordyceps sinensis và các loài dùng giả mạo.
(A) Mẫu đông trùng hạ thảo thật C. sinensis: cơ thể sâu có 8 đôi chân trên bụng, 4 cặp rõ ràng ở giữa, quả thể mọc ở đầu sâu.
Các loài giả:
(B) Cordyceps gunnii: cơ thể ấu trùng có 8 đôi chân trên bụng, không rõ nét, có mùi hôi và gồ ghề, có vảy hoặc nhánh.
(C) Cordyceps barnesii: thân hình ấu trùng cong hình thận, đầu nhỏ, với một cặp răng.
(D) Cordyceps gracilis: thân ấu trùng với 20-40 đốt, thường không có quả thể.
(E) Cordyceps liangshanensis: chân không rõ nét, quả thể giống như sợi chỉ, dài 10-30 cm.
Để nhận dạng sơ bộ sản phẩm nấm đông trùng hạ thảo có thể dựa vào các đặc điểm về hình thái quả thể nấm và xác sâu ký chủ như sau:
Mẫu cắt ngang quả thể nấm Đông trùng hạ thảo và các loài giả dưới kính hiển vi
(A) Mẫu đông trùng hạ thảo thật Cordyceps sinensis: thể quả có hình elip đến hình bầu dục cắm trong tơ nấm.
Các loài giả:
(B) Cordyceps gunnii: thể quả dạng bình cắm trong tơ nấm.
(C) Cordyceps barnesii: không có thể quả dạng bình, vỏ ngoài vỏ màu nâu, bao gồm các mô sinh bào giả, với các nếp gấp.
(D) Cordyceps liangshanensis: không có thể quả dạng bình, vỏ ngoài vỏ màu nâu vàng, bên trong không màu.
