1. Mùa hè đúng 11 năm trước, tàu cá ĐNa-90152 của bà Huỳnh Thị Như Hoa (Q.Thanh Khê, Đà Nẵng) được lực lượng kiểm ngư lai dắt vào bờ trong tình trạng nửa chìm, thân tàu chằng chịt thương tích do cú đâm chí mạng từ tàu Trung Quốc. Đó là thời điểm Biển Đông dậy sóng khi Trung Quốc ngang nhiên hạ đặt giàn khoan Hải Dương-981 trong vùng đặc quyền kinh tế của VN đi kèm là những hành vi khiêu khích. Vừa trở về sau chuyến công tác cùng lực lượng cảnh sát biển trên vùng giằng co quanh giàn khoan, tôi lập tức được tòa soạn phân công theo tàu kiểm ngư ra đảo Lý Sơn đón tàu ĐNa-90152. Gương mặt hốc hác, ánh mắt của 10 ngư dân thoát chết trở về hôm ấy vẫn in đậm trong tôi đến tận bây giờ.
Tàu cá ĐNa-90152 nay trở thành hiện vật đặc biệt của NTB Hoàng Sa
ẢNH: HOÀNG SƠN
Sau biến cố, bà Hoa chỉ vớt vát được ít ngư cụ cùng khoản hỗ trợ chưa đầy 1 tỉ đồng. Song bản lĩnh của người dân miền biển không cho phép bà ngưng bám biển. Bà đã vay thêm 4,3 tỉ đồng, đóng mới con tàu ĐNa-90657 có công suất gấp đôi (1.000 CV). Tháng 1.2015, tàu chính thức hạ thủy, tiếp tục trực chỉ Hoàng Sa. Về phần mình, con tàu ĐNa-90152 trở thành chứng tích lịch sử hết sức đặc biệt. Tháng 5.2019, đúng tròn 5 năm sau vụ việc, chính quyền TP.Đà Nẵng đã đưa xác tàu về đặt cạnh Nhà trưng bày (NTB) Hoàng Sa. Mạn trái tàu vẫn còn nguyên vết đâm thủng. Boong tàu dựng cầu thang để du khách có thể lên tận nơi tận mắt chứng kiến, suy ngẫm.
ĐNa-90152 đã "hy sinh" nhưng lại được "hồi sinh" theo một cách khác. Nó trở thành tượng đài mà mỗi lần nhắc đến, những ngư dân tôi từng tiếp xúc đều xem như một biểu tượng của tinh thần quả cảm. Ngư dân Đà Nẵng, nơi thay mặt cả nước liên tục quản lý toàn bộ quần đảo Hoàng Sa suốt hơn nửa thế kỷ qua, vốn dĩ không ngại khó, ngại khổ, càng không ngại "nhân tai"… Bởi vậy, tàu ĐNa-90152 nằm sừng sững bên NTB như tiếp thêm ý chí vươn khơi bám biển. TS Lê Tiến Công, Chánh văn phòng UBND H.Hoàng Sa kiêm Giám đốc NTB Hoàng Sa, bảo rằng ĐNa-90152 là hiện vật đặc biệt từ kích thước cho đến câu chuyện lịch sử. Với ông, đó không đơn thuần là hiện vật mà là nhân chứng sống gắn liền với cuộc đẩy đuổi giàn khoan HD-981 đầy can trường của ngư dân VN.
2. Tàu cá ĐNa-90152 là một trong số hàng ngàn hiện vật góp phần đưa NTB Hoàng Sa trở thành địa chỉ đỏ tuyên truyền bảo vệ chủ quyền biển đảo. Còn nhớ ông Huỳnh Đức Thơ (nguyên Chủ tịch UBND TP.Đà Nẵng) khi phát biểu khánh thành NTB Hoàng Sa hôm 28.3.2015, rằng NTB Hoàng Sa củng cố thêm niềm tin sẽ có ngày huyện đảo thân yêu trở về đoàn tụ trên thực tế với các quận, huyện khác trong đất liền của TP.Đà Nẵng.
Ông Thơ cho rằng với quá trình liên tục quản lý quần đảo Hoàng Sa, việc xây dựng NTB Hoàng Sa ngay trên đường Hoàng Sa bên bờ Biển Đông tại Đà Nẵng là hợp tình hợp lý. Ông bảo, ý tưởng thiết kế NTB là hình ảnh "con dấu chủ quyền" của một kiến trúc sư người Nhật đã chứng tỏ cuộc đấu tranh bảo vệ chủ quyền của người VN đã tìm được sự quan tâm và đồng cảm của nhiều bạn bè trên thế giới…
Những thế hệ học sinh Trường THCS Hoàng Sa lớn lên trong sự vun đắp vững chắc về ý thức bảo vệ chủ quyền biển đảo
ẢNH: HOÀNG SƠN
Thời điểm đó, trao đổi với người viết, ông Đặng Công Ngữ, nguyên Giám đốc Sở Nội vụ, nguyên Chủ tịch UBND H.Hoàng Sa, cũng là người dốc nhiều tâm huyết và đặt nền móng đầu tiên cho NTB Hoàng Sa, nhìn nhận công trình thể hiện mong muốn và cũng là trách nhiệm của mọi người dân VN là "kéo Hoàng Sa về với đất liền". Đúng như nhận định của ông Ngữ, qua 7 năm thành lập, NTB đã trở thành thiết chế văn hóa để những người VN yêu nước cũng như cộng đồng quốc tế có thể tìm hiểu thêm về lịch sử Hoàng Sa.
Theo TS Lê Tiến Công, tính đến cuối tháng 4.2025, NTB Hoàng Sa đã đón tiếp gần 134.000 lượt khách thuộc gần 2.000 đoàn đến tham quan và tìm hiểu về quá trình khai phá, xác lập và thực thi chủ quyền của VN đối với quần đảo Hoàng Sa. Chỉ tính riêng trong 4 tháng đầu năm 2025, NTB đã đón gần 13.000 lượt khách thuộc 146 đoàn tham quan. NTB cũng đã đón nhiều đoàn khách quốc tế, trong đó có các đoàn đến từ Mỹ, Nhật Bản, Lào, Canada…
Nhà nghiên cứu Bùi Văn Tiếng, Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử TP.Đà Nẵng, đánh giá: "Những bằng chứng lịch sử và pháp lý mà NTB Hoàng Sa đã dày công sưu tầm, bảo quản, nghiên cứu và tổ chức triển lãm, giúp cho người dân và nhất là thế hệ trẻ nhớ về công lao của tiền nhân trong việc xác lập và thực thi chủ quyền ở Hoàng Sa. Đáng kể hơn là những bằng chứng lịch sử và pháp lý ấy có sức thuyết phục rất cao đối với du khách nước ngoài khi tham quan NTB Hoàng Sa".
Học sinh trải nghiệm những trò chơi tìm hiểu về chủ quyền Hoàng Sa tại NTB Hoàng Sa vào tháng 5.2025
ẢNH: HOÀNG SƠN
3. Ngày hè, trong khuôn viên Trường THCS Hoàng Sa (cách NTB Hoàng Sa chừng 2 km), 3 cây bàng vuông được mang về từ Trường Sa vẫn lặng lẽ vươn mình xanh tốt và tỏa bóng. Dưới tán bàng vuông ấy, tôi đã bắt gặp những cô cậu học sinh như những mầm xanh đang ngày ngày được vun bồi lòng yêu nước, nhất là qua những câu chuyện sống động về chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa. Càng thiết thực hơn khi NTB Hoàng Sa phối hợp với Thành đoàn Đà Nẵng tổ chức triển lãm lưu động, "đưa" Hoàng Sa về tận trường học, góp phần cắm thật chắc những chiếc rễ ý thức bảo vệ chủ quyền biển đảo vào tâm thức học sinh.
Một lãnh đạo Trường THCS Hoàng Sa chia sẻ rằng, được mang tên quần đảo thiêng liêng của Tổ quốc, nhà trường không chỉ là nơi học tập mà còn là nơi nuôi dưỡng trách nhiệm công dân. Những năm qua, trường thường xuyên lồng ghép giáo dục chủ quyền thông qua các môn học để các em nhận thức và tri ân những thế hệ cha ông đã gìn giữ đảo, khơi dậy tinh thần yêu nước. Hầu hết học sinh là con em ngư dân và các lực lượng bảo vệ chủ quyền biển đảo như cảnh sát biển, kiểm ngư, hải quân… nên Trường THCS Hoàng Sa luôn biết cách khơi dậy niềm tự hào trong các em khi cha mẹ đang bám biển, gìn giữ chủ quyền Hoàng Sa.
***
Mũi tàu ĐNa-90152 vẫn thẳng hướng Biển Đông. NTB Hoàng Sa rộn ràng bước chân người trẻ. Và những "cây bàng vuông học sinh" vẫn âm thầm lớn lên theo năm tháng. Đó là những lát cắt sống động của hành trình gìn giữ và khẳng định chủ quyền Hoàng Sa. Dù thuộc thế hệ nào, làm nghề gì, chỉ cần còn nhớ là còn Hoàng Sa.
