Cơ chế giá điện 2 thành phần: Có lợi sao chậm áp dụng?

Loại bỏ tình trạng chênh lệch giá

Trong thực tế, giá điện 2 thành phần đã được đề cập từ hơn 10 năm trước tại Quyết định số 28/2014 và Chính phủ đã yêu cầu Bộ Công thương nghiên cứu, xây dựng trình Thủ tướng Chính phủ xem xét phê duyệt. Song cho đến năm ngoái, khi có cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), Bộ Công thương mới bắt đầu chính thức triển khai xây dựng; đầu tháng 11.2024, EVN đề xuất triển khai thí điểm giá điện 2 thành phần, áp dụng cho khách hàng thuộc Nghị định 80/2024 về cơ chế DPPA qua 2 giai đoạn thử nghiệm và chuyển đổi. Phương án lý tưởng nhất được EVN đề xuất tại thời điểm đó là có thể áp dụng cho toàn bộ khách hàng từ đầu năm 2025, nếu giai đoạn thử nghiệm đề xuất được triển khai và kết thúc đúng như dự kiến.

Ảnh: Đào Ngọc Thạch

Giá điện 2 thành phần được hiểu là cơ cấu giá phải trả cho công suất đăng ký sử dụng và điện năng thực tế sử dụng. Đây là điểm khác biệt so với cơ chế giá hiện nay là giá bán theo một thành phần điện năng tiêu dùng, tức là tính theo lượng điện năng thực tế sử dụng. Tuy vậy, đến nay, việc áp dụng giá điện 2 thành phần vẫn đang trong giai đoạn xem xét, đánh giá, thảo luận giữa các chuyên gia, đơn vị tư vấn và EVN. Theo các chuyên gia, dù cách tính giá bán lẻ điện đã thay đổi nhiều trong 3 thập niên qua, từ 2 bậc đến 7 bậc rồi về 6 bậc, 5 bậc, song cách tính giá bán lẻ điện theo bậc thang hiện nay mới chỉ phản ánh lượng điện năng tiêu thụ là chính và chưa đúng bản chất của giá bán điện cho từng đối tượng. Chẳng hạn, 2 hộ có nhu cầu sử dụng 24 kWh điện trong một ngày. Trong đó, hộ thứ nhất dùng điện chia đều công suất cho 24 giờ trong ngày, hộ thứ 2 dùng trong vòng 1 giờ đồng hồ hết 24 kWh. Với cách tính giá điện như hiện nay, cả 2 hộ chi trả số tiền bằng nhau; song, nếu áp theo cơ chế giá 2 thành phần, hộ thứ 2, dùng chỉ 1 tiếng hết 24 kWh sẽ phải trả tiền cao hơn do chi phí đầu tư cấp điện cho hộ thứ 2 nhiều hơn so với hộ thứ nhất.

Chuyên gia năng lượng, TS Nguyễn Huy Hoạch (Viện Năng lượng VN) nhấn mạnh giá điện 2 thành phần là bước đột phá về chính sách giá điện, được nhiều nước trên thế giới áp dụng và phần lớn áp cho khách hàng sử dụng điện lớn với mục đích sản xuất kinh doanh. Giá điện 2 thành phần bao gồm giá công suất và giá điện năng. Nếu áp dụng, nhà cung cấp điện có thể đưa ra một gói sản phẩm tương ứng biểu giá điện bán cho khách, như cách chúng ta mua gói cước điện thoại trong mỗi tháng, tùy thuộc nhu cầu sử dụng. Việc áp dụng thêm giá công suất, bên cạnh việc tính lượng điện năng tiêu thụ, sẽ góp phần khuyến khích khách hàng sử dụng điện hiệu quả. Từ đó nâng cao hệ số phụ tải điện, tiết kiệm được tiền điện, giúp giảm việc đầu tư công suất nguồn và mở rộng lưới điện.

"Đặc biệt, giá điện 2 thành phần sẽ đem lại sự công bằng cho người dùng điện với mục đích sản xuất, kinh doanh. Đối với những khách hàng đăng ký công suất lớn hơn so với nhu cầu sử dụng thực tế, ngành điện sẽ thu hồi được cả chi phí đầu tư. Với giá điện 2 thành phần, khách hàng sẽ trả riêng cho mỗi kWh công suất mà họ đăng ký hằng tháng với nhà cung cấp. Khi không sử dụng, người dùng vẫn phải trả chi phí này thay vì ngành điện gánh chịu và thu hồi qua điều chỉnh giá như hiện nay", TS Nguyễn Huy Hoạch nhấn mạnh.

Tiến đến thị trường mua bán điện cạnh tranh

Theo chuyên gia năng lượng Ngô Đức Lâm, nguyên Phó viện trưởng Viện Năng lượng, sở dĩ VN chậm có cơ chế giá điện 2 thành phần bởi chưa có thị trường mua bán điện thực sự. Với luật Điện lực sửa đổi có hiệu lực, Nghị định 55 và mới đây là Nghị định 70 của Bộ Chính trị, các chính sách, cơ chế về giá điện cần phải thay đổi theo hướng tiệm cận thị trường. Ngành điện cần cơ cấu lại, khắc phục tính hạn chế của thị trường điện, tiến đến thị trường mua bán điện, chênh lệch giá mua điện giữa các thành phần sử dụng điện..., cần thiết phải làm rõ ra chi phí bằng giá điện 2 thành phần.

Ngoài việc tạo sự minh bạch, công bằng trong mua - bán điện, khi áp dụng giá điện 2 thành phần, tức theo công suất và điện năng tiêu thụ, sẽ giúp tiết kiệm điện một cách tự nhiên. Ông Ngô Đức Lâm nói: "Cơ chế này được đề xuất, ủng hộ, mong muốn triển khai lâu rồi, đặc biệt áp dụng với khu vực sử dụng điện lớn để sản xuất kinh doanh. Đơn vị sử dụng điện lớn đăng ký mua theo công suất thế nào, giờ cao điểm, thấp điểm ra sao thì đơn vị cung ứng điện mới tính toán được để đầu tư nguồn, trạm cung ứng tương ứng, tránh lãng phí đầu tư trạm, đường dây lớn nhưng mức tiêu thụ lại thấp. Nếu không có cơ chế giá điện 2 thành phần, việc tính giá bán điện áp theo cơ chế mua bán trực tiếp cũng khó khăn và khó triển khai thành công. Bên cạnh đó, khi áp dụng rõ ràng, việc điều chỉnh giá bán lẻ điện (nay quy định cho phép 3 tháng một lần nếu có biến động) cũng nhận được sự đồng thuận của người dùng điện hơn bởi chi phí cố định và minh bạch".

Chuyên gia này cũng đề xuất nên sớm thí điểm cơ chế giá điện 2 thành phần với khách hàng sử dụng điện lớn để cơ chế mua bán điện trực tiếp sớm đi vào thực tế, từng bước xây dựng thị trường mua bán điện cạnh tranh đúng nghĩa.

Chuyên gia năng lượng Đào Nhật Đình dẫn câu chuyện của Trung Quốc bắt đầu xây dựng giá điện công suất đối với điện than và áp dụng chính sách giá 2 thành phần từ đầu năm 2024 để nhấn mạnh: Khi thị trường điện đã trưởng thành, cần có hệ thống giá điện 2 thành phần. Trong đó, giá điện công suất chủ yếu bù đắp cho chi phí cố định của nhà máy, còn giá điện năng chủ yếu bù đắp chi phí biến đổi. Hiện khách hàng công nghiệp và thương mại ở Trung Quốc đã phải trả theo giá điện 2 thành phần. Một phần là dịch vụ cố định hằng tháng dựa theo công suất trạm biến áp của họ. Họ phải ký hợp đồng tiêu thụ điện và chịu phạt nếu sử dụng vượt, hay thấp hơn công suất đã ký. Trước mắt, giá điện có thể tăng một chút với khách hàng công nghiệp và thương mại. Nhưng về lâu dài, nhờ hệ thống điện ổn định, minh bạch tạo ra cơ chế cạnh tranh giữa các nguồn điện, thúc đẩy tăng trưởng các nguồn năng lượng mới nên sẽ có tác động tích cực đến chi phí điện của người dùng cuối.