Chung dòng máu Lạc Hồng: Trọn đời cống hiến cho khoa học và quê hương

GS Trần Thanh Vân hiện là Chủ tịch Hội Gặp gỡ Việt Nam, Giám đốc Trung tâm quốc tế khoa học và giáo dục liên ngành (ICISE, P.Quy Nhơn Nam, Gia Lai). Còn GS Lê Kim Ngọc là Chủ tịch Hội Bảo trợ trẻ em Việt Nam tại Pháp. Tối 3.10 vừa qua, tại Đại sứ quán Pháp ở Hà Nội, Đại sứ Olivier Brochet đã thay mặt Nhà nước Pháp trao Huân chương Bắc Đẩu Bội tinh bậc sĩ quan (Officier) cho 2 giáo sư. Phó thủ tướng Chính phủ Nguyễn Chí Dũng và anh Nguyễn Minh Triết, Bí thư T.Ư Đoàn, Chủ tịch T.Ư Hội Sinh viên Việt Nam, tham dự và chúc mừng vợ chồng GS Vân.

Trước đó, GS Vân và GS Ngọc từng được trao Huân chương Bắc Đẩu Bội tinh hạng hiệp sĩ (Chevalier) vào các năm 1999 và 2016. Lần này, theo sắc lệnh ngày 11.7 của Tổng thống Emmanuel Macron, cả hai được thăng hạng huân chương, trở thành cặp vợ chồng hiếm hoi cùng được vinh danh trong lịch sử Bắc Đẩu Bội tinh, phần thưởng danh giá bậc nhất của nước Pháp.

ẢNH: ICISE

Dấu ấn đậm nét trong khoa học và giáo dục

Sinh ra ở Đồng Hới (Quảng Bình, nay là tỉnh Quảng Trị), GS Trần Thanh Vân sang Pháp du học và bảo vệ luận án tiến sĩ vật lý tại Đại học Paris năm 1963. Ông sớm trở thành tên tuổi lớn trong ngành vật lý hạt nhân và năng lượng cao. Các hội nghị quốc tế Moriond, Blois do ông sáng lập đã trở thành những diễn đàn uy tín của giới khoa học thế giới.

Từ năm 1993, ông cùng vợ tổ chức chuỗi hội nghị Gặp gỡ Việt Nam. Hơn 30 năm qua, sự kiện này đưa hàng chục nghìn nhà khoa học từ 60 quốc gia, vùng lãnh thổ, trong đó có 19 chủ nhân giải Nobel, đến Việt Nam để trao đổi học thuật và truyền cảm hứng cho sinh viên, giảng viên trẻ. Với những đóng góp to lớn đó, ông được trao nhiều giải thưởng uy tín, bao gồm Huân chương Tate của Hiệp hội Vật lý Mỹ (2012) ghi nhận vai trò lãnh đạo xuất sắc trong việc thúc đẩy hợp tác khoa học toàn cầu.

Điểm nhấn đặc biệt trong hành trình hoạt động của GS Trần Thanh Vân là sự ra đời của Trung tâm ICISE năm 2013. Với kiến trúc xanh giữa thung lũng Quy Hòa (P.Quy Nhơn Nam), trung tâm được ví như "ngôi làng khoa học" bên bờ biển miền Trung. Bên cạnh các hội nghị hàn lâm, ICISE còn mở lớp học mùa hè, mùa đông, trường vật lý, sinh học, thiên văn… giúp sinh viên Việt Nam tiếp cận tri thức hiện đại. GS Vân chia sẻ: "Điều quan trọng là chúng tôi tạo ra môi trường học thuật thật sự, để các bạn trẻ yên tâm nghiên cứu và dấn thân. Con đường phát triển của ICISE phải song hành với khoa học Việt Nam".

ẢNH: ICISE

Song hành cùng chồng, GS Lê Kim Ngọc, cô gái Vĩnh Long năm nào, đã để lại dấu ấn lớn với công trình "Thin Cell Layer" (lát mỏng tế bào) trong nuôi cấy mô thực vật. Phát minh này mở ra phương pháp nhân giống hiệu quả, góp phần phát triển nông nghiệp công nghệ cao và bảo tồn đa dạng sinh học.

Không chỉ dừng lại ở nghiên cứu khoa học, năm 1970, bà cùng chồng sáng lập Hội Bảo trợ trẻ em Việt Nam tại Pháp. Hai vợ chồng dành dụm kinh phí từ những tấm thiệp Noel đứng bán dưới trời đông giá lạnh của Paris để góp phần xây dựng 3 làng trẻ em SOS ở Đà Lạt (1974), Huế (2000) và Đồng Hới (2006), mang lại mái ấm cho hàng nghìn trẻ mồ côi. Hơn nửa thế kỷ qua, GS Lê Kim Ngọc vừa là nhà khoa học, vừa là "người mẹ tinh thần" cho biết bao phận đời.

Những "cây cầu" Pháp - Việt

Bên cạnh dấu ấn đậm nét trong nghiên cứu khoa học và hoạt động xã hội, vợ chồng GS Trần Thanh Vân - Lê Kim Ngọc còn là chiếc cầu nối bền chặt giữa Pháp và Việt Nam. Từ chương trình học bổng Odon Vallet với 57.000 suất trao cho học sinh, sinh viên Việt Nam, đến phương pháp "Bàn tay nặn bột" khơi dậy đam mê khoa học cho thiếu nhi, tất cả đều gắn với tâm huyết của họ.

Đặc biệt, Viện Nghiên cứu Khoa học và Giáo dục liên ngành (IFIRSE) tại ICISE, ra đời theo gợi ý của GS Jerome Friedman (giải Nobel Vật lý 1990) và nhiều nhà khoa học lớn, đã trở thành mái nhà cho các nhóm nghiên cứu vật lý lý thuyết, neutrino, thiên văn, môi trường… ở Việt Nam. Nhiều trí thức Việt như Ngô Bảo Châu, Lưu Lệ Hằng, Đàm Thanh Sơn, Trịnh Xuân Thuận… đã từ nước ngoài trở về theo lời mời của họ để truyền lửa cho thế hệ trẻ.

ẢNH: ICISE

Thành công ấy luôn có sự đồng hành từ quê nhà. Các thế hệ lãnh đạo tỉnh Bình Định trước đây và nay là Gia Lai luôn ủng hộ để ICISE trở thành "biểu tượng khoa học" của Việt Nam. Chủ tịch UBND tỉnh Gia Lai Phạm Anh Tuấn khẳng định: "Tỉnh rất trân trọng và ghi nhận sự cống hiến lớn lao của vợ chồng GS Trần Thanh Vân - Lê Kim Ngọc. Đây không chỉ là địa chỉ gặp gỡ của các nhà khoa học quốc tế mà còn góp phần phát triển kinh tế - xã hội, đào tạo nguồn nhân lực và thực hiện những mục tiêu chiến lược về khoa học - công nghệ của đất nước".

Gia Lai đã cam kết đồng hành cùng ICISE trong 4 hướng nghiên cứu mũi nhọn: vật lý neutrino, vật lý thiên văn, vật lý lượng tử và sinh học; đồng thời hỗ trợ hình thành trạm quan trắc hải dương học, trạm thu phát tín hiệu vệ tinh và mở rộng môi trường học thuật quốc tế ngay trên đất Việt.

Năm 2015, Phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan đã trao Huân chương Hữu nghị, phần thưởng cao quý nhất dành cho kiều bào, cho vợ chồng GS Trần Thanh Vân - Lê Kim Ngọc. Giờ đây, Huân chương Bắc Đẩu Bội tinh bậc sĩ quan từ Nhà nước Pháp tiếp tục tôn vinh hành trình kết nối hai dân tộc bằng khoa học và tình hữu nghị.

Trong suốt cuộc đời, 2 giáo sư chưa bao giờ tách rời khoa học với tình người. Họ như ngọn hải đăng, soi đường cho bao thế hệ trên hành trình khám phá tri thức và gieo mầm nhân ái. Ở tuổi xưa nay hiếm, ánh mắt họ vẫn lấp lánh niềm tin: ICISE sẽ còn phát triển, thế hệ trẻ Việt Nam sẽ tiến xa và dòng máu Lạc Hồng trong họ sẽ mãi chảy cùng khát vọng tri thức và nhân văn.