Chùa Bút Tháp còn có tên gọi khác là Ninh Phúc Tự, thuộc địa phận thôn Bút Tháp, phường Trí Quả, tỉnh Bắc Ninh. Chùa tọa lạc trên khu đất cao, rộng, bằng phẳng, nằm kề bên bờ nam Sông Đuống, có khung cảnh thiên nhiên thơ mộng.
Theo ghi chép trong sách Địa Chí Hà Bắc, chùa được xây dựng từ thời vua Trần Thánh Tông (1258-1278) và có lịch sử rất lâu đời, gắn liền với những thăng trầm của Phật giáo Việt Nam.
Chùa Bút Tháp được xây theo kiểu nội công ngoại quốc, với các công trình kiến trúc được bố trí cân xứng, chặt chẽ ở khu vực trung tâm. Công trình ngoài cùng là tam quan, có kiến trúc giản dị. Tiếp đó là gác chuông 2 tầng 8 mái. Sau gác chuông là 7 tòa nhà nối tiếp nhau: Tiền đường, Thiên hương, Thượng điện, Tích Thiện Am, nhà Trung, Phủ thờ, Hậu đường với tổng chiều dài hơn 100 m.
Bên cạnh giá trị lịch sử, kiến trúc, hiện trong chùa còn lưu giữ 4 nhóm bảo vật quốc gia là tượng Phật Bà Quan âm nghìn mắt nghìn tay được công nhận năm 2012 và 3 pho tượng Tam Thế; tòa Cửu phẩm liên hoa và Hương án cùng được công nhận là bảo vật quốc gia năm 2020. Các bảo vật đều được tạo tác từ thế kỷ XVII trên chất liệu gỗ.
Tượng Phật Bà Quan Âm nghìn mắt nghìn tay được các nhà nghiên cứu đánh giá là một kiệt tác, đỉnh cao của nghệ thuật tạc tượng trong thời kỳ Lê Trung Hưng. Tượng được làm từ chất liệu gỗ phủ sơn, cao 235 cm, thể hiện sự công phu và tài hoa của người nghệ nhân.
Tượng Phật Bà có tổng cộng 42 cánh tay lớn, trong đó hai tay chắp trước ngực theo kiểu liên hoa hợp chưởng, hai tay để trên đùi với các ngón tay đan chéo biểu tượng cho dáng thiền định và hành đạo. Đặc biệt, bức tượng còn có 958 tay nhỏ tạo thành một vòng hào quang tỏa sáng phía sau.
Trên mỗi bàn tay nhỏ đều có một con mắt, khiến Phật Bà như đang theo dõi, nhìn thấu mọi góc cạnh của vũ trụ, mang đến cảm giác vừa uy nghi, vừa nhân từ.
Nằm cạnh bức tượng Phật Bà nghìn mắt nghìn tay là hệ thống ba pho tượng Tam thế, biểu trưng cho 3 thế hệ: Phật A di đà - chủ trì quá khứ, Phật Thích ca Mâu ni - chủ trì hiện tại và Phật Di lặc - chủ trì tương lai.
Thượng tọa Thích Thanh Sơn, Trụ trì chùa Bút Tháp chia sẻ, điều đặc biệt ở Bộ tượng tam thế Phật là toàn bộ trên kim thân của Đức tượng khắc họa những hoa văn, họa tiết chìm. Khi mùa xuân về, những hoa văn này nổi lên rất đẹp và mang hình dáng lá bồ đề.
Ba pho tượng Tam Thế được tạc bằng gỗ sơn son thếp vàng, kích thước tương đồng nhau, cao khoảng hơn 1 mét. Cả ba đều ngồi thiền trên tòa sen hai lớp cánh, tạo cảm giác trang nghiêm, thanh thoát.
Điểm đặc trưng nổi bật của bộ tượng là khuôn mặt trái xoan, mắt khép nhẹ, miệng mỉm cười an hòa, gợi vẻ từ bi và trí tuệ. Các nếp áo buông mềm, chảy tự nhiên từ vai xuống thân, thể hiện kỹ thuật xử lý hình khối và thẩm mỹ điêu luyện của nghệ nhân xưa.
Cửu phẩm Liên Hoa là một loại tháp đặc biệt trong kiến trúc Phật giáo Việt Nam, thường được xem như một cối kinh, được quay trong khi niệm Phật, mang ý nghĩa tăng trưởng công đức. Tại chùa Bút Tháp, công trình này được dựng vào khoảng thế kỷ XVII, trùng với thời điểm đại trùng tu chùa dưới triều vua Lê- chúa Trịnh.
Tòa tháp nằm trong tòa Tích Thiện Am, có kết cấu gồm nhà phẩm ba tầng bốn mái, bên trong là tháp gỗ bát giác cao gần 8 mét với chín tầng hoa sen xếp chồng lên nhau. Mỗi tầng tượng trưng cho một phẩm vị tu hành trong giáo lý Tịnh độ tông, nên được gọi là Cửu phẩm Liên Hoa- “chín phẩm sen”.
Cửu phẩm Liên Hoa không chỉ là một công trình nghệ thuật, mà còn là biểu trưng của giáo lý Tịnh độ tông. Theo quan niệm Phật giáo người tu hành sau khi vãng sinh sẽ được “hóa sinh trong đài sen”. Vì vậy, việc quay Cửu phẩm Liên Hoa khi hành lễ mang ý nghĩa tích thiện, cầu siêu, cầu vãng sinh, giúp người hành đạo hướng tới thanh lọc tâm hồn và gột rửa nghiệp chướng.
Hương án Bút Tháp thuộc thời Lê Trung Hưng, thế kỷ XVII, trùng với giai đoạn đại sư Chuyết Chuyết (1590–1644) và học trò là Thiền sư Minh Hạnh trùng tu, phát triển chùa. Đây cũng là thời kỳ nghệ thuật điêu khắc Phật giáo đạt đến độ tinh xảo nhất, thể hiện qua tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay, tượng Tam Thế, Cửu phẩm liên hoa…
Thân hương án được trang trí bởi các hình tượng rồng, thể hiện qua các đường nét chạm khắc tinh xảo và sống động. Mặt hương án là tấm gỗ lớn, bề mặt được phủ sơn và đánh bóng kỹ lưỡng để bảo vệ lớp gỗ khi đặt lễ vật và đồ thờ. Xung quanh mặt hương án là các cánh sen ngửa, được chạm khắc tinh tế và xếp chồng lên nhau, tượng trưng cho đóa sen đang nở rộ. (Ảnh 3D).
Các hương án Bút Tháp thường có những điểm chung sau: Mặt án chạm các đồ án phổ biến: rồng chầu, hoa sen, hoa dây, cúc dây, vân mây, nghê. Chân án kiểu chân quỳ dạ cá hoặc chân quỳ hồi văn, đậm phong cách chạm thế kỷ XVII.
Ngoài những bảo vật trên, một công trình khác được coi là biểu tượng của chùa Bút Tháp đó là tháp Báo Nghiêm, là nơi thờ tự thiền sư Chuyết Chuyết. Tháp được xây dựng năm 1647 bên trong khuôn viên chùa thời vua Lê Chân Tông, cửa chính quay về hướng Nam đề dòng chữ “Báo Nghiêm Tháp”.
Tháp Báo Nghiêm trông như một cây bút gồm 5 tầng với chiều cao 13,05m, tầng đáy rộng với mái hiên nhô ra, bốn tầng trên gần giống nhau, năm góc của 5 tầng có 5 quả chuông nhỏ. Tương truyền vào năm 1876, khi vua Tự Đức qua chùa thấy có một cây tháp hình dáng khổng lồ liền gọi tên là Bút Tháp, và ngôi chùa mang tên Bút Tháp từ đó.
