Bứt lên phía trước bằng nông nghiệp xanh

Tiên phong với gạo phát thải thấp

Nhật Bản được coi là thị trường khó tính nhất thế giới, luôn là thách thức với các nhà sản xuất thực phẩm, ngay cả ở thời điểm khan hiếm.

Ảnh: Công HâN

Đơn cử năm 2025, thị trường gạo nước này thu hút sự chú ý của truyền thông thế giới bởi 2 sự kiện đặc biệt. Thứ nhất là cơn sốt giá kéo dài do cung thiếu, ở nhiều thời điểm giá tăng gấp đôi so với cùng kỳ năm 2024. Sự kiện thứ 2 là nhập khẩu số lượng lớn gạo phát thải thấp từ Việt Nam - sản phẩm lần đầu tiên có mặt trên thị trường. Sự ra đời của dòng sản phẩm "gạo phát thải thấp" được dư luận quốc tế theo dõi và dự báo sẽ làm thay đổi thị trường gạo thế giới, đặc biệt ở phân khúc cao cấp. Và cách mà người Việt đang tạo ra nó cũng đặc biệt thú vị.

Nắm bắt xu hướng phát triển xanh của thời đại và hướng tới hoàn thành mục tiêu trở thành nền kinh tế Net Zero vào năm 2050, Chính phủ giao Bộ Nông nghiệp - Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp - Môi trường) xây dựng "Đề án phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030". Đề án được Chính phủ phê duyệt vào cuối năm 2023 và triển khai thí điểm ngay trong vụ lúa hè - thu năm 2024.

Đây là mô hình sản xuất chưa từng có trên thế giới, hay nói đúng hơn là chưa có nơi nào trên thế giới triển khai trên một quy mô lớn như vậy. Do đó, Đề án nhận được sự quan tâm hỗ trợ về vốn từ Ngân hàng Thế giới (WB) và cả Viện Nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI), cũng như nhiều tổ chức uy tín khác. Cũng cần phải nói thêm, năm 2023 - 2024 là giai đoạn Ấn Độ đóng cửa kho gạo khiến thị trường thế giới rơi vào cuộc khủng hoảng thiếu, giá tăng vọt và gạo trắng thông dụng một thời gian dài đứng ở mức trên 600 USD/tấn, còn các loại gạo thơm chất lượng cao của Việt Nam xoay quanh mốc 1.000 USD/tấn.

Ảnh: Công Hân

Trong bối cảnh đó, từ nông dân đến doanh nghiệp ở Việt Nam cũng như các nước đều muốn gia tăng sản lượng để bù vào khoảng trống thị trường mà Ấn Độ để lại. Vì vậy, việc thay đổi thói quen sản xuất truyền thống sang hướng xanh, bền vững với môi trường là một thách thức lớn.

Tuy nhiên, với sự quyết tâm của chính quyền, tầm nhìn xa của các doanh nghiệp, sự hưởng ứng của bà con nông dân về một tương lai bền vững, giá trị cao hơn cho hạt gạo Việt Nam, Đề án đã chính thức được thực hiện. Việc triển khai thí điểm đã thành công và kết quả là vào tháng 6.2025, tại TP.Cần Thơ, Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam (VIETRISA) và Công ty Trung An tổ chức lễ xuất khẩu lô hàng "Gạo Việt xanh, phát thải thấp" đầu tiên sang Nhật Bản. Một cột mốc đầy ý nghĩa trên hành trình hạt gạo Việt cùng đất nước bước vào Kỷ nguyên vươn mình.

Là người gắn bó với ngành nông nghiệp ở nhiều cương vị khác nhau, tiến sĩ Bùi Bá Bổng, Chủ tịch VIETRISA, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp - Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp - Môi trường), phân tích: Trong giai đoạn mới, ngành lúa gạo cần tiếp tục đi lên những nấc thang phát triển cao hơn để thật sự xanh và thịnh vượng. Xanh vì sức khỏe con người, bảo vệ môi trường và tài nguyên, giảm nhẹ biến đổi khí hậu bằng giảm phát thải khí nhà kính. Thịnh vượng trước nhất cho người nông dân và giá trị tạo ra của toàn bộ hệ sinh thái ngành hàng lúa gạo. Triển khai thành công Đề án 1 triệu ha sẽ đưa Việt Nam trở thành nước tiên phong trên thế giới sản xuất lúa gạo giảm phát thải trên quy mô lớn.

Điều rất phấn khởi là chỉ sau hơn một năm triển khai thí điểm Đề án đã thành công và tạo được sự lan tỏa. Sản xuất giảm chi phí, tăng lợi nhuận cho nông dân và phát thải giảm được định lượng là những kết quả ấn tượng. Đặc biệt, lần đầu tiên Việt Nam, và có lẽ là cả thế giới, có sản phẩm gạo giảm phát thải. Sản phẩm được dán nhãn hiệu "Gạo Việt xanh phát thải thấp" với khối lượng đến 20.000 tấn.

Dẫn đầu với cà phê chống phá rừng

Không chỉ gạo, ở nhiều mặt trận xanh, Việt Nam cũng đang đi tiên phong. Ông Nguyễn Nam Hải, Chủ tịch Hiệp hội Cà phê - Ca cao Việt Nam (VICOFA), kể trong chuyến đi Mỹ liên quan thuế đối ứng, Hiệp hội đã có cuộc làm việc với người đứng đầu Hiệp hội Cà phê quốc gia Mỹ và nhận thấy vấn đề mà họ quan tâm không chỉ có thuế quan, giá cả mà cả câu chuyện về các sản phẩm đạt tiêu chuẩn chống phá rừng của EU (EUDR). Chống phá rừng không chỉ là câu chuyện của riêng châu Âu mà là xu hướng tiêu dùng xanh đang diễn ra trên toàn thế giới. So với các nước, Việt Nam đang có lợi thế vì được chính EU đánh giá ở mức độ rủi ro thấp liên quan đến tiêu chuẩn này.

Ảnh: Hoàng Nguyễn

Thực tế từ nhiều năm qua, từ người trồng cà phê cho tới doanh nghiệp đều hiểu muốn xuất khẩu bền vững thì phải xanh. Ông Lý Thông Hạ, một nhà vườn ở xã Di Linh (tỉnh Lâm Đồng), cho biết những năm qua ông và bà con nông dân địa phương luôn tích cực tham gia các dự án trồng cà phê bền vững theo tiêu chuẩn 4C - chương trình trồng cà phê bền vững do một tổ chức ở Đức khởi xướng và phát triển rộng khắp thế giới. Ngoài ra, bà con nông dân địa phương còn tham gia dự án "Canh tác cà phê bền vững theo mô hình nông lâm kết hợp".

Mục tiêu đến năm 2027 của dự án là trồng hơn 2,3 triệu cây xanh, bao gồm cả cây thân gỗ, cây ăn trái… trong vườn cà phê nhằm tăng độ che phủ cho đất và bảo vệ hạt cà phê được thu hoạch đủ tuổi, thích ứng với biến đổi khí hậu. Thời gian qua, các doanh nghiệp và chính quyền địa phương cũng tích cực phối hợp trong việc thực hiện thu thập thông tin, kê khai tọa độ của từng vườn cà phê.

"Đây chỉ là vấn đề thủ tục, chúng tôi hoàn toàn tin tưởng vào việc hạt cà phê của Việt Nam sẽ vượt qua các tiêu chuẩn khắt khe nhất", ông Hạ lạc quan.

Theo các chuyên gia, dự án "Canh tác cà phê bền vững theo mô hình nông lâm kết hợp" tại Việt Nam vừa góp phần đem lại giá trị kinh tế, tạo thêm thu nhập cho người nông dân, vừa hỗ trợ cải thiện các điều kiện canh tác cây cà phê, đặc biệt tăng khả năng chống lại côn trùng và thích ứng với biến đổi khí hậu, thiên tai, cải thiện chất lượng đất trồng và đa dạng sinh học. Tính toán cho thấy, với 2,3 triệu cây xanh trồng thêm, dự án sẽ giúp hấp thụ và lưu trữ khoảng 480.000 tấn CO₂ trong giai đoạn 5 năm (2023 - 2027), góp phần giúp chuyển đổi sang nông nghiệp sinh thái trong canh tác cây cà phê tại Tây nguyên.

Đại diện nhiều doanh nghiệp đầu ngành như Intimex, Simexco, Vĩnh Hiệp… khẳng định, hầu hết sản phẩm đã đáp ứng tiêu chuẩn và có chứng nhận chống phá rừng của châu Âu. Thực tế từ năm 2024, các nhà nhập khẩu EU đã nhập hàng có chứng nhận đạt chuẩn EUDR từ Việt Nam để chuẩn bị cho luật chơi mới.

Ông Nguyễn Nam Hải khái quát: "Việt Nam đã sẵn sàng để thực thi EUDR từ cuối năm 2024, tuy nhiên do nhiều nước còn chưa khởi động nên EU phải trì hoãn thêm 12 tháng và đến cuối năm 2025 sẽ chính thức thực thi. Hiện tại, Việt Nam vẫn đang nắm lợi thế lớn và sẵn sàng cho cuộc chơi mới. Ngoài câu chuyện về lợi ích kinh tế, cơ hội nâng cao tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm của cà phê Việt Nam thì đây còn là trách nhiệm và đạo đức của chúng ta với chính môi trường sống của mình".

Bên cạnh cà phê, các doanh nghiệp ngành cao su cũng đang tăng tốc để kịp về đích với tiêu chuẩn EUDR. Cụ thể, Tập đoàn Công nghiệp Cao su Việt Nam (VRG) tính đến cuối tháng 8.2025 đã có 305.215 ha (chiếm 81,06% tổng diện tích) hoàn thành hoặc cơ bản hoàn thành thích ứng EUDR; 123.364 ha đã hoàn toàn đáp ứng yêu cầu EUDR, tương ứng với sản lượng khai thác khoảng 381.000 tấn mủ/năm; 181.851 ha còn lại đang trong quá trình hoàn thiện hồ sơ, chủ yếu đã đạt khoảng 80 - 90% tiêu chí. Mục tiêu là toàn bộ các đơn vị sẽ đạt được chứng nhận, đảm bảo sản lượng cao su xuất khẩu sang EU và các thị trường khắt khe không bị gián đoạn.

Áp đảo về tôm cá ASC

Ngành nuôi trồng thủy sản của Việt Nam cũng áp đảo thế giới trong tiêu chí xanh và bền vững. Công bố mới đây của Tổ chức Aquaculture Stewardship Council (ASC) cho biết: Việt Nam đang dẫn đầu thế giới về số lượng trại nuôi đạt chuẩn ASC, đặc biệt trong hai mặt hàng chiến lược là tôm và cá tra. ASC không chỉ là một tiêu chuẩn sản phẩm mà còn là một hệ sinh thái phát triển bền vững, từ môi trường đến sinh kế cộng đồng. Các sản phẩm thủy sản đạt chứng nhận ASC có lợi thế vượt trội về uy tín thương hiệu khi tiếp cận những thị trường xuất khẩu khó tính.

Ảnh: Công Hân

Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) thông tin: Trong 4 năm gần đây, tại Đồng bằng sông Cửu Long, số hộ nuôi tôm đạt chuẩn ASC đã tăng gấp 4 lần. Gắn với đó là mô hình liên kết chuỗi giúp nông dân tiếp cận vốn, kỹ thuật và thị trường ổn định. Tính đến cuối năm 2024, Việt Nam có 321 trại tôm được chứng nhận ASC, chiếm gần 44% tổng số trại nuôi tôm đạt chuẩn ASC trên toàn cầu. Những trại này không chỉ nâng cao hiệu quả sản xuất mà còn giảm tiêu thụ nước tới 20 lần, giảm hệ số chuyển đổi thức ăn và sử dụng ít hóa chất hơn.

Đó là trên diện rộng, còn những doanh nghiệp "đầu đàn" thì việc này đã triển khai rất sớm. Từ năm 2013, Công ty CP Tập đoàn thủy sản Minh Phú đã tổ chức nuôi tôm theo tiêu chuẩn ASC ở các tỉnh Cà Mau và Kiên Giang (cũ). Cuối năm 2024, riêng tại huyện Ngọc Hiển (tỉnh Cà Mau cũ) có tổng diện tích được chứng nhận gần 11.500 ha, với hơn 2.370 hộ dân tham gia.

"Trong bối cảnh người tiêu dùng thế giới, đặc biệt là các thị trường cao cấp, đang dịch chuyển mạnh sang các sản phẩm có trách nhiệm với môi trường và xã hội, tiêu chuẩn ASC thể hiện bước chuyển mình mạnh mẽ của các ngành hàng thủy sản theo hướng phát triển xanh, bền vững. Với lợi thế này, Việt Nam đang nắm trong tay "chìa khóa vàng" để giữ vững và mở rộng thị phần tôm, cá tại các thị trường quan trọng như Nhật Bản, EU", ông Lê Văn Quang, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Tập đoàn thủy sản Minh Phú, cho biết.

Tính đến năm 2024, cả nước có 58 trại cá tra đạt chuẩn ASC, với sản lượng khoảng 210.000 tấn, xuất khẩu tới 61 quốc gia, chủ yếu là châu Âu như Hà Lan, Đức, Anh và Thụy Sĩ - các thị trường vốn đòi hỏi cao về tiêu chuẩn môi trường, xã hội và an toàn thực phẩm. Hiệu quả sản xuất tại các trại cá tra đạt chuẩn cũng vượt trội. Các trại tiết kiệm trung bình 144 m³ nước mỗi tấn cá, tỷ lệ kiểm soát bệnh lên tới 88,9%, và 72,4% trại có hệ thống xử lý bùn đạt chuẩn. Ngoài ra, năng suất đạt 70,4%, góp phần giảm chi phí và gia tăng tính cạnh tranh.

Có thể thấy, Việt Nam đang vẽ lại bản đồ xuất khẩu nông sản thế giới bằng nông nghiệp xanh trong kỷ nguyên xanh.

đồ họa: bảo nguyễn