Ảnh minh hoạ.
Ngày 7/12/2006, tại phiên đấu giá Antiquities của Christie’s New York, một bộ xác ướp và quan tài của Neskhons, thuộc thời kỳ Chuyển tiếp thứ 3 (Vương triều XXI, khoảng 990–940 TCN), đã được bán với giá 1,136 triệu USD. Đây là mức giá cao hiếm hoi dành cho một xác ướp người trọn vẹn, trở thành thương vụ gây chú ý không chỉ trong giới sưu tầm mà cả trên thị trường nghệ thuật và kinh tế văn hóa toàn cầu.
Thông thường, các phiên đấu giá cổ vật Ai Cập tập trung vào tượng đá, phù điêu, trang sức vàng hoặc mặt nạ tang lễ. Những hiện vật này thường đạt giá hàng trăm nghìn đến hàng chục triệu USD, tùy độ hiếm và provenance (nguồn gốc hợp pháp, lịch sử sở hữu). Việc một xác ướp người – vốn luôn nằm trong vùng nhạy cảm về pháp lý và đạo đức – đạt trên một triệu USD được xem là hiện tượng đặc biệt.
Theo dữ liệu của Christie’s, nhiều mặt nạ xác ướp (cartonnage masks) chỉ đạt vài trăm nghìn USD. Một số trường hợp như “corn mummy” – loại mô hình nghi lễ chứa hạt ngũ cốc thay vì hài cốt – cao nhất cũng chỉ chạm mức 112.500 USD tại Potomack Company năm 2019. Con số 1,136 triệu USD vì thế tạo thành chuẩn mốc cho những giao dịch liên quan trực tiếp đến xác ướp.
Từ giá trị khảo cổ đến kinh tế văn hóa
Giá trị kinh tế của thương vụ không thể tách rời yếu tố văn hóa – lịch sử. Với niên đại gần 3.000 năm, bộ xác ướp Neskhons phản ánh kỹ thuật tang lễ, nghệ thuật trang trí quan tài, và cả nghi thức tôn giáo thời kỳ đó. Nhà sưu tập mua lại không chỉ sở hữu một hiện vật, mà còn gián tiếp nắm giữ một phần ký ức văn minh Ai Cập cổ.
Thị trường quốc tế ghi nhận sự quan tâm ngày càng lớn đến cổ vật có provenance rõ ràng. Các quy định chặt chẽ về chống buôn bán bất hợp pháp khiến những bộ hiện vật có hồ sơ minh bạch như Neskhons trở nên đặc biệt đắt giá. Chính vì vậy, giá trị hơn 1,1 triệu USD không chỉ phản ánh “độ hiếm” mà còn là chi phí cho sự an toàn pháp lý khi lưu giữ trong bộ sưu tập.
Kinh tế – pháp lý và xu hướng thị trường
Các nhà phân tích nghệ thuật quốc tế nhận định: sau thương vụ Neskhons, các nhà đấu giá lớn như Christie’s, Sotheby’s hay Bonhams trở nên thận trọng hơn trong việc đưa xác ướp người ra thị trường. Lý do là làn sóng tranh luận từ giới khảo cổ và công chúng, coi việc mua bán xác ướp cổ đại là thiếu tôn trọng di sản.
Từ góc độ kinh tế, điều này đồng nghĩa xác ướp nguyên vẹn có thể hiếm khi xuất hiện trở lại trên sàn, và mức giá 1,136 triệu USD nhiều khả năng sẽ giữ kỷ lục lâu dài. Thị trường thay vào đó tập trung vào các hạng mục “ít nhạy cảm” hơn như tượng, trang sức hoặc mặt nạ tang lễ, vốn vẫn đáp ứng nhu cầu sưu tầm nhưng ít gây tranh cãi.
Ý nghĩa toàn cầu
Thương vụ Neskhons cho thấy hai mặt của thị trường cổ vật: cơ hội kinh tế lớn và trách nhiệm văn hóa nặng nề. Một mặt, nó chứng minh sức hút của cổ vật Ai Cập trong giới đầu tư và sưu tầm toàn cầu, với khả năng sinh lời và lưu giữ giá trị tài sản. Mặt khác, nó đặt ra câu hỏi về giới hạn thương mại hóa di sản nhân loại.
Trong bối cảnh nhiều quốc gia – trong đó có Ai Cập – đang yêu cầu hồi hương cổ vật, thị trường đấu giá quốc tế sẽ còn tiếp tục tranh luận về ranh giới giữa lợi ích kinh tế và nghĩa vụ bảo tồn văn hóa. Xác ướp Neskhons, với mức giá triệu đô năm 2006, vì thế không chỉ là một thương vụ kỷ lục, mà còn là cột mốc cho cuộc đối thoại toàn cầu về vai trò của quá khứ trong nền kinh tế hiện đại.
