Trong khi các mẫu robot hình người từ Trung Quốc và Mỹ đang thu hút sự chú ý của thế giới nhờ khả năng pha chế, đấm bốc, chạy marathon hay nhảy múa điêu luyện trên sân khấu, thì tại Nhật Bản – cường quốc robot lâu đời – những cỗ máy này chủ yếu vẫn đang "ẩn mình" trong các nhà máy.
Nhật Bản vốn là quốc gia tiên phong trong lĩnh vực robot hình người từ những năm 1960. Vậy điều gì đã khiến họ tụt hậu trong cuộc đua hiện nay?
Sự thống trị của những cái tên Trung Quốc
Tại Triển lãm Robot Quốc tế (IREX) lần thứ 26 – sự kiện chuyên ngành diễn ra hai năm một lần tại Tokyo Big Sight vào đầu tháng 12 vừa qua – các "ông lớn" công nghiệp nội địa như Kawasaki, Fanuc, Yaskawa và Nachi vẫn chiếm lĩnh những vị trí trung tâm. Tại đây, những cánh tay robot khổng lồ phô diễn khả năng chuyển động chính xác trong các tác vụ hàn, lắp ráp và vận chuyển linh kiện – những kịch bản quen thuộc trong sản xuất công nghiệp.
Dẫu vậy, tâm điểm của triển lãm lại là các dòng robot hình người đến từ các startup trẻ của Trung Quốc như Galbot, AgiBot, Robotera (đều thành lập năm 2023) và Lumos. Tại gian hàng của Unitree – "ngôi sao" robot Trung Quốc, những cỗ máy hình người đã trình diễn đấm bốc và nhảy múa trước đám đông phấn khích.
Robot của Unitree còn xuất hiện tại nhiều gian hàng khác, đóng vai trò là nền tảng đào tạo cho các nhà cung cấp phần mềm. GMO, một tập đoàn internet Nhật Bản đang lấn sân sang mảng robot, đã dựng một quầy bar nhỏ nơi robot Unitree phục vụ đồ uống. Ngay cả startup Tron của Nhật cũng trình diễn cách các dòng robot Trung Quốc thực hiện công việc trong nhà xưởng.
Ông Johnny Chen, Chủ tịch Solomon Technology (Đài Loan, Trung Quốc), nhận định: "Phần cứng của Unitree được hoàn thiện rất tốt và dễ dàng tùy chỉnh để phát triển các tính năng chuyên sâu."
Ngoài robot nguyên chiếc, chuỗi cung ứng Trung Quốc cũng hiện diện đông đảo, từ linh kiện truyền động điện (Leaddrive), hệ thống khung gầm di động và lidar (Slamtec) cho đến chip và nền tảng phần mềm (D-Robotics).
Hào quang quá khứ và rào cản hiện tại
Ông Tang Jin, nghiên cứu viên cao cấp tại Ngân hàng Mizuho, đánh giá: "Robot công nghiệp là thành trì truyền thống của Nhật Bản. Trong khi đó, Trung Quốc đang cạnh tranh ở những đường đua mới – nơi chưa có 'trần' giới hạn và chưa bị các ông lớn lâu đời thống trị."
Nhìn lại lịch sử, đầu thập niên 1970, Đại học Waseda từng ra mắt WABOT-1, được coi là robot hình người quy mô toàn phần đầu tiên trên thế giới. Đến thập niên 1980, thế hệ kế cận WABOT-2 thậm chí đã có thể chơi đàn keyboard.
Honda cũng bắt đầu chương trình nghiên cứu robot hình người trong giai đoạn này và ra mắt ASIMO vào năm 2000. Cỗ máy giống phi hành gia này từng trở thành biểu tượng toàn cầu, thậm chí còn đá bóng cùng cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama năm 2014. Tuy nhiên, Honda đã khai tử ASIMO vào năm 2018 sau khi không tìm thấy mô hình kinh doanh có lãi.
Tương tự, robot Pepper của SoftBank – biểu tượng cho niềm tin của Nhật Bản vào robot tương tác cảm xúc – cũng phải ngừng sản xuất vào năm 2021 do nhu cầu thị trường yếu.
Ông Takaaki Shigemitsu, Chủ tịch Techshare, chia sẻ: "Tại Nhật Bản, robot đã biết nhảy múa từ 35 năm trước. Nhưng chúng chỉ phục vụ giải trí chứ không đóng góp vào sản xuất công nghiệp. Sự quan tâm của công chúng vì thế cũng dần nguội lạnh."
Cuộc chơi thay đổi nhờ "bộ não" AI
Sự khác biệt cốt lõi của làn gió robot hình người hiện nay chính là "bộ não" được vận hành bởi trí tuệ nhân tạo (AI). Khác với các thế hệ trước hoạt động dựa trên lập trình sẵn, robot ngày nay được kỳ vọng có khả năng tự học và phát triển các kỹ năng tổng quát.
Theo ông Tang Jin, Trung Quốc đang có lợi thế nhờ nền kinh tế số vượt trội, đội ngũ tài năng AI dồi dào và thị trường nội địa khổng lồ, tạo ra vô số kịch bản thực tế để huấn luyện robot. Ngược lại, hệ thống giáo dục đại học Nhật Bản từ lâu tập trung vào kỹ thuật chế tạo, dẫn đến tình trạng thiếu hụt nhân lực AI. Thành công rực rỡ trong mảng robot truyền thống (chiếm 38% sản lượng toàn cầu) vô tình lại trở thành "chiếc lồng" khiến các doanh nghiệp Nhật Bản khó chuyển mình chiến lược.
Trong khi đó, chính sách "Made in China 2025" của Bắc Kinh đã xác định robot là ưu tiên chiến lược. Đến năm 2024, Trung Quốc đã lắp đặt 295.000 robot công nghiệp, chiếm 54% nhu cầu toàn cầu. Lần đầu tiên, các nhà cung cấp nội địa Trung Quốc đã vượt qua các đối thủ nước ngoài để chiếm lĩnh 57% thị phần trong nước.
Sự phụ thuộc lẫn nhau và tương lai phía trước
Mặc dù có sự cạnh tranh, mối quan hệ giữa ngành robot hai nước vẫn rất khăng khít. Cánh tay robot Nhật Bản phổ biến trong các nhà máy Trung Quốc, thường kết hợp với camera 3D "made in China", trong khi linh kiện chính xác của Nhật Bản vẫn nằm sâu bên trong các robot hình người của Trung Quốc.
Hiện tại, Nhật Bản đang nỗ lực thu hẹp khoảng cách. Hiệp hội Robot hình người Kyoto vừa được thành lập vào tháng 8 nhằm kết nối giới học thuật và doanh nghiệp. Tại triển lãm IREX, Kawasaki đã trình diễn phiên bản mới nhất của robot Kaleido, cho thấy khả năng dọn rác và hỗ trợ cứu hỏa thông qua điều khiển từ xa bằng thực tế ảo (VR).
Tuy nhiên, câu hỏi cuối cùng vẫn là: Robot hình người liệu có thực sự hữu ích? Các nhà phát triển Trung Quốc như UBTech đang chịu áp lực lớn trong việc chứng minh giá trị thực tế thông qua các đơn hàng cụ thể và kế hoạch sản xuất hàng loạt.
Nhiều chuyên gia vẫn giữ thái độ thận trọng. Morgan Stanley nhận định rằng dù nhiều công ty đặt mục tiêu đầy tham vọng cho năm 2026, các rào cản ngắn hạn vẫn còn hiện hữu. Ngành công nghiệp này sẽ cần thêm thời gian để kiểm chứng khả năng thương mại hóa thực sự trước khi hiện thực hóa tiềm năng dài hạn.
