Trong kho tàng văn học Trung Hoa, Tây Du Ký không chỉ là một hành trình thỉnh kinh kỳ vĩ, mà còn là cuốn "sách giáo khoa" về cách quan sát và đọc vị con người. Giữa lớp nghĩa thần thoại, ẩn chứa một nghệ thuật sâu xa mà người đời sau gọi là thuật nhìn người thứ trí tuệ mà Phật Tổ, Quan Âm hay Ngọc Hoàng đều dùng để phân biệt ai đáng được cứu, ai phải tự ngộ.
Không phải phép thần thông, mà là nhãn quan EQ nhìn người bằng tâm, hiểu người bằng trải nghiệm, và chọn người bằng cách họ đối diện với nghịch cảnh.
Phật Tổ nhìn bằng tâm, không nhìn bằng tướng
Trong Tây Du Ký, Phật Tổ Thích Ca chỉ cần một ánh mắt đã biết Tôn Ngộ Không chưa thể "lên thiên". Dù Ngộ Không tài giỏi, thần thông quảng đại, thậm chí từng đại náo Thiên Cung, nhưng cái thiếu của hắn chính là tâm phục và thiện ý.
Phật Tổ không phán xét Ngộ Không bằng lỗi lầm, mà nhìn thấy trong hắn hạt giống giác ngộ chỉ chưa được mài giũa bởi khổ luyện. Cái nhìn ấy vượt lên mọi hình thức của "nhân tài" thông thường. Người có EQ cao không vội kết luận qua một hành động, mà quan sát quá trình con người chuyển hóa sau sai lầm.
Ở đời, có nhiều người giống Ngộ Không: thông minh, nhanh nhạy, dám bứt phá. Nhưng nếu không có tâm biết cúi đầu và học hỏi, tài năng lại trở thành gánh nặng cho chính mình. Phật Tổ nhìn thấy điều đó và vì thế, Ngộ Không chỉ có thể thành chính quả sau khi học được chữ Phục.
Quan Âm nhìn bằng lòng trắc ẩn và thử thách
Quan Âm Bồ Tát là người trực tiếp tuyển chọn ba đồ đệ cho Đường Tăng. Cái hay là bà không chọn người hoàn hảo, mà chọn ba kiểu người đầy khiếm khuyết, mỗi người đại diện cho một phần tính cách con người.
Ngộ Không người thông minh nhưng kiêu ngạo.
Bát Giới người dễ sa ngã trong dục vọng.
Sa Tăng người thất thế, trầm mặc nhưng kiên định.
Quan Âm không nhìn họ bằng quá khứ, mà nhìn ở khả năng chịu khổ và hướng thiện. EQ của bà nằm ở chỗ: thấy điều tốt trong điều xấu, thấy tiềm năng trong thất bại.
Trong đời sống hiện đại, nhiều người đánh giá người khác qua bề nổi: bằng cấp, địa vị, lời nói trơn tru. Nhưng Quan Âm lại cho thấy, thuật nhìn người thật sự nằm ở chỗ biết "đọc" cách họ phản ứng khi bị thử thách. Khi mọi thứ không như ý đó mới là lúc bản chất hiện ra.
Ngọc Hoàng nhìn người bằng "khoảng cách quyền lực"
Ngọc Hoàng là người từng ban chức cho Ngộ Không nhưng cũng chính tay ông giáng tội. Cái nhìn của Ngọc Hoàng đại diện cho góc nhìn của nhà lãnh đạo. Ông không sai khi trừng phạt kẻ phản nghịch, nhưng lại thiếu một tầng EQ hiểu nguyên nhân của sự phản nghịch.
Ngộ Không làm loạn vì cảm thấy bất công, vì bị coi thường, chứ không phải vì muốn huỷ hoại Thiên Đình. Ngọc Hoàng chỉ nhìn thấy hành động, mà chưa thấy động cơ.
Trong môi trường công sở, nhiều lãnh đạo cũng vậy: giỏi quản trị hệ thống nhưng yếu trong việc quản trị con người. Người có EQ cao không chỉ hỏi "Anh sai ở đâu?", mà còn hỏi "Vì sao anh lại chọn cách đó?".
Ba kiểu "người khó nhìn" và bài học nhân sinh
Tôn Ngộ Không người thông minh cần rèn phục thiện. Trong xã hội hiện nay, nhóm "Ngộ Không" là những người tài năng, sáng tạo, luôn đi trước. Nhưng chính họ cũng dễ rơi vào cạm bẫy của cái tôi, khó chấp nhận bị uốn nắn. Chỉ khi biết khuất phục trước kỷ luật, họ mới thật sự mạnh.
Trư Bát Giới người dễ buông cần có thử thách để sáng. Bát Giới không ngốc, chỉ lười và dễ bị cám dỗ. Nhưng đôi khi, chính những người như thế lại biết sống thực tế và dễ cảm thông. EQ của người nhìn xa là biết tạo môi trường cho họ "được va", để sự thoải mái biến thành nghị lực.
Sa Tăng người trầm lặng nhưng bền chí. Sa Tăng ít nói, chẳng nổi bật, nhưng lại bền bỉ, trung thành đến cuối. Trong nhóm người, kiểu "Sa Tăng" thường bị xem nhẹ. Nhưng ai hiểu người, sẽ biết rằng sức mạnh lâu dài đến từ sự kiên định chứ không từ sự phô trương.
Trong thời đại AI và tốc độ, con người dễ bị "ảo tưởng năng lực" cứ nghĩ thông minh là đủ. Nhưng "thuật nhìn người" mà Tây Du Ký truyền lại chính là nghệ thuật nhìn tâm thái khi người ta rơi vào nghịch cảnh:
Khi bị từ chối, họ phản ứng ra sao?
Khi mất quyền lợi, họ giữ được bao nhiêu bình tĩnh?
Khi không còn được trọng dụng, họ có tiếp tục làm tốt phần việc của mình?
Đó là ba phép thử giúp phân biệt giữa người có EQ thật và người chỉ giỏi diễn.
EQ cao không phải là biết lấy lòng người khác, mà là biết nhìn thấy sự thật của chính mình qua người khác. Phật Tổ có thể thấy rõ tâm Ngộ Không, bởi Ngài đã hiểu rõ lòng mình. Người đời muốn "nhìn người", trước hết phải nhìn mình đã trong chưa.
Thuật nhìn người trong Tây Du Ký không phải phép thần thông, mà là trí tuệ của sự thấu hiểu. Khi Phật Tổ nhìn Ngộ Không, Quan Âm nhìn Bát Giới, Ngọc Hoàng nhìn Sa Tăng mỗi ánh nhìn ấy là một bài học sâu sắc về EQ, về cách con người nên đối diện với bản thân và người khác.
Trong thời đại ngày nay, giữa những cuộc tuyển chọn nhân tài, đánh giá hiệu suất, và cạnh tranh vị thế, bài học cổ vẫn còn nguyên giá trị: "Người có EQ cao không chỉ hiểu người khác, mà còn nhìn thấy sự thật của chính mình."
Và có lẽ, cũng như Phật Tổ từng nói: Chỉ khi nhìn rõ mình, con mới đủ sáng để nhìn thấy người.
