Câu chuyện thi đua
Tôi có biết một chị tham gia kháng chiến, sau năm 1975 làm việc ở một cơ quan, chị chưa có chồng. Trong bản "đăng ký thi đua" chị ghi thêm "năm nay sẽ có một đứa con". Cuối năm chị có một đứa con thật, cơ quan đưa chị ra kiểm điểm về tội "hủ hóa". Chị nói "tôi đã đăng ký rồi, các đồng chí không nói gì nghĩa là các đồng chí đồng ý, sao lại kiểm điểm tôi". Đó có thể là chuyện đùa, nhưng cũng cho thấy một thực tế là hầu như chẳng có cơ quan tổ chức nào xem bản "đăng ký thi đua" của cán bộ, nhân viên cả. Tình trạng đó kéo dài mãi cho tới ngày nay.
Bộ Nội vụ đang xây dựng dự thảo nghị định của Chính phủ về đánh giá, xếp loại chất lượng công chức theo KPI để triển khai từ năm 2026
ẢNH: NHẬT THỊNH
Tôi cũng có quen một anh trước đây làm lái xe tại công trường xây dựng thủy điện Hòa Bình do Liên Xô viện trợ. Anh ấy nói, dưới chân công trình có rất nhiều nguyên vật liệu chôn ở đó, sau khi công trình xây xong, dân đã đến đào lấy bao nhiêu là sắt thép. Tôi hỏi vì sao vậy? Anh nói tại công trường đương nhiên là có "thi đua" nhưng chỉ tiêu đưa ra là bộ phận này mỗi ngày dùng bao nhiêu tấn thép, bao nhiêu tấn bê tông, một thợ hàn mỗi ngày hàn bao nhiêu ki lô gam que hàn… mà không đề cập đến chỉ tiêu hiệu quả. Người ta đã nhận đủ số lượng và tìm chỗ chôn bớt xuống đất để đạt chỉ tiêu mà đỡ làm việc vất vả. Cụm từ dân ta thường nói "lãng phí như Liên Xô" có lẽ bắt đầu từ đây.
Nước ta và các nước XHCN khác áp dụng "thi đua", không có gì sai trong nền kinh tế kế hoạch hóa. Vì kinh tế kế hoạch không có cạnh tranh, nên từng áp dụng "thi đua XHCN" để thay cho cạnh tranh. Theo đó, thi đua rất bài bản và có mục tiêu rõ ràng: việc đăng ký phải phù hợp với nhiệm vụ và khả năng, ai đạt được chỉ tiêu đã đăng ký thì hoàn thành nhiệm vụ, nếu vượt mục tiêu đã đăng ký thì anh sẽ được khen thưởng, không đạt thì bị phạt (giảm thu nhập, không tăng lương...). Nhưng tư tưởng về thi đua ấy đã nhanh chóng bị quan liêu hóa, mà một trong những biểu hiện ta có thể nhìn thấy là tình trạng ở công trường thủy điện Hòa Bình. Ở nước ta, "thi đua" cũng bị quan liêu hóa, trừ các danh hiệu anh hùng, dũng sĩ, các huân chương quân công, chiến công… trong chiến tranh đều xứng đáng với những thành tích được định lượng rõ ràng và thuyết phục.
Rất tiếc, khi chúng ta chuyển sang thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN, quan niệm về thi đua vẫn không chuyển theo kịp, nhất là trong bộ máy nhà nước.
Do không có công cụ đo lường khoa học khách quan về năng lực cán bộ gắn với hiệu quả công tác, nên việc quy hoạch, sắp xếp, đề bạt cán bộ thường là cảm tính theo ý của lãnh đạo cấp trên. Hậu quả là tình trạng tìm cách lấy lòng đồng nghiệp (để kiếm phiếu bầu), xu nịnh cấp trên để được cất nhắc diễn ra phổ biến. "Mua quan bán tước" cũng xuất phát từ đây.
Áp dụng KPI là chủ trương đột phá nhưng cần luật hóa đồng bộ
KPI (viết tắt của Key Performance Indicator) là "Chỉ số hiệu suất chính". KPI bắt đầu sử dụng phổ biến ở Mỹ và phương Tây từ những năm 1980 - 1990 để quản trị doanh nghiệp, sau đó mở rộng thành một công cụ quản trị hiện đại cho mọi loại hình quản lý từ doanh nghiệp, tổ chức phi lợi nhuận đến các chính phủ và tổ chức quốc tế.
Đối với chính phủ, áp dụng KPI để đề ra chiến lược phát triển và giám sát thực hiện chính sách công, hoàn thiện hệ thống pháp luật, phân bổ nguồn lực, đánh giá mức độ tin tưởng của dân chúng… Việc áp dụng KPI, từ doanh nghiệp đến chính phủ, thường dựa vào mô hình SMART (Specific: cụ thể; Measurable: đo lường được; Achievable: có thể đạt được; Relevant: đặt trong mối liên quan; Time-bound: có thời hạn).
Dự thảo nghị định áp dụng KPI để đánh giá công chức đưa ra 6 tiêu chí: (1) số lượng, (2) chất lượng, (3) tiến độ hoàn thành nhiệm vụ, (4) kết quả đơn vị/lĩnh vực phụ trách, (5) khả năng tổ chức triển khai, (6) năng lực đoàn kết cán bộ. Hệ thống KPI sẽ lượng hóa thành 100 điểm, chia thành 3 nhóm: phẩm chất chính trị - đạo đức (40 điểm), năng lực chuyên môn và trách nhiệm (30 điểm), khả năng đổi mới sáng tạo (30 điểm). Đánh giá sẽ thực hiện định kỳ qua phần mềm, đảm bảo minh bạch, làm cơ sở bổ nhiệm, khen thưởng hoặc sa thải.
Luật Cán bộ, công chức hiện hành có ghi rõ: "Việc đánh giá công chức phải dựa trên các chỉ số hiệu suất chính (KPI), định lượng tiến độ, số lượng, chất lượng và hiệu quả công việc, gắn với nhiệm vụ, trách nhiệm theo vị trí việc làm" (khoản 1, điều 25). Dự thảo nghị định nói trên là một trong những nội dung hướng dẫn thi hành luật Cán bộ, công chức.
Tuy nhiên, đánh giá một công chức theo KPI chỉ có thể làm được khi cơ quan, tổ chức của công chức đó cũng áp dụng KPI, nếu không thì không thể áp dụng KPI để đánh giá công chức đó được. Hiện tại, quy định về KPI mới chỉ được đề cập trong luật Cán bộ, công chức, chưa đề cập trong các luật khác của bộ máy công quyền như luật Tổ chức Chính phủ, luật Tổ chức Quốc hội và Hội đồng nhân dân, luật Tổ chức chính quyền địa phương, luật Tòa án nhân dân. Bởi vậy, cần có quy định đồng bộ KPI trong những luật trên thì mới triển khai thực hiện đầy đủ quy định về KPI trong luật Cán bộ, công chức được.
Ví dụ, cơ quan hành pháp cao nhất của quốc gia là Chính phủ, phải áp dụng KPI để xác định chiến lược phát triển và những mục tiêu cụ thể, chẳng hạn trong năm nay hay cả nhiệm kỳ phải xây dựng bao nhiêu dự luật để trình Quốc hội, bao nhiêu nghị định phải xây dựng mới, bao nhiêu nghị định phải bãi bỏ hoặc sửa đổi, bao nhiêu điều kiện kinh doanh (giấy phép con) là không cần thiết phải bãi bỏ và mỗi năm phải bãi bỏ bao nhiêu… Công chức Chính phủ ở lĩnh vực liên quan căn cứ vào đó để được giao những nhiệm vụ cụ thể gì nhằm thực hiện các mục tiêu trên, nếu đạt hoặc không đạt đều có căn cứ định tính và định lượng để đánh giá và quy trách nhiệm, được thăng chức hay bị sa thải.
Bộ GD-ĐT, nếu áp dụng KPI thì ngoài những mục tiêu trọng tâm, còn phải đặt ra những mục tiêu cụ thể. Chẳng hạn như cả nước có tới 7,7 triệu trẻ em chưa được tiếp cận với nước sạch và vệ sinh tại trường học (theo dữ liệu từ tổng điều tra dân số và nhà ở, năm 2019), Bộ đặt ra mục tiêu gì để giải quyết tình trạng đó và công chức của Bộ được phân công thực hiện mục tiêu này theo mô hình SMART như thế nào... Bộ Y tế, ngoài những mục tiêu trọng tâm, còn phải đặt ra mục tiêu hạ giá thuốc chữa bệnh cho dân hay vấn đề an toàn thực phẩm và phân công trách nhiệm của công chức thực hiện mục tiêu này như thế nào… Các bộ và tổ chức nhà nước khác cũng vậy.
Công nghệ Blockchain sẽ giúp giải quyết được những gì?
Hiện nay nhà nước ta đang bắt đầu áp dụng và khuyến khích áp dụng công nghệ blockchain.
Blockchain lưu trữ dữ liệu KPI trên một sổ cái phân tán, dữ liệu KPI đưa vào đều được tự động truy xuất nguồn gốc, xác minh tính chính xác và không ai có thể thay đổi, thêm bớt, giả mạo hoặc thao túng, đảm bảo mọi người liên quan (lãnh đạo, công chức, công dân) có thể truy cập và xác minh thông tin mà không cần trung gian.
Blockchain kết hợp với trí tuệ nhân tạo (AI) có thể tự động xác minh sự tương thích giữa luật và các văn bản dưới luật, phát hiện nhanh các văn bản mâu thuẫn, trái luật hoặc không đúng luật. Nó còn có khả năng phát hiện sự mâu thuẫn, chồng chéo giữa các luật, giúp nhà lập pháp rà soát và xử lý nhanh chóng.
Blockchain hỗ trợ hợp đồng thông minh, tự động cập nhật và đánh giá dữ liệu đầu vào, tránh các sai sót thủ công và những "chỉ đạo" cảm tính. Hệ thống sẽ tự động kích hoạt quy trình khen thưởng nếu các chỉ tiêu đạt điểm cao hay kích hoạt quy trình kỷ luật nếu không hoàn thành.
Vừa rồi chúng ta bắt đầu triển khai "Bình dân học vụ số", có nhấn mạnh AI. Theo chúng tôi, nếu chúng ta không thực hiện "Bình dân học vụ số - blockchain" thì có lẽ chúng ta sẽ chậm chân trong tiếp cận sự phát triển vũ bão của công nghệ số.
