Ngành chứng khoán Việt Nam: Tái định vị sau chu kỳ tăng trưởng mạnh

Lợi nhuận không đi đôi với tăng trưởng tài sản

Từ sau đợt bùng nổ 2020–2021, ngành chứng khoán ghi nhận quy mô tài sản và vốn chủ sở hữu tăng nhanh. Tuy nhiên, theo ông Trần Ngọc Báu, CEO WiGroup, hiệu suất sinh lời trên tài sản (ROA) trung bình toàn ngành đã giảm từ 11–12% xuống còn 6,5–6,7% trong giai đoạn 2020–2021.

"Tài sản tăng nhanh hơn lợi nhuận cho thấy cấu trúc tăng trưởng đang mất cân bằng," ông Báu nhận định tại tọa đàm Data Talk | The Catalyst mới đây, nơi ông cùng ông Bùi Văn Huy – Phó Chủ tịch HĐQT kiêm Giám đốc Khối Nghiên cứu Đầu tư FIDT – tham gia chia sẻ.

Một số doanh nghiệp chứng khoán chọn tăng vốn để đáp ứng nhu cầu về hệ số an toàn tài chính, nhưng chưa kèm theo động lực tăng trưởng tự đối trong hoạt động kinh doanh.

Trong bối cảnh ROE toàn ngành có dấu hiệu suy giảm, áp lực duy trì tỷ suất sinh lời đang buộc các công ty phải cơ cấu lại danh mục tài sản sinh lời, đồng thời tính toán lại bài toán hiệu quả sử dụng vốn.

Một điểm đáng chú ý là mức độ phân hóa giữa các nhóm công ty chứng khoán đang gia tăng. Nhóm dẫn đầu, với lợi thế về nền tảng công nghệ và hệ sinh thái tài chính, đang tăng tốc mở rộng thị phần bằng cách đầu tư mạnh cho các sản phẩm tích hợp như quản lý tài sản, giao dịch điện tử và phân tích dữ liệu nâng cao.

Trong khi đó, nhóm quy mô nhỏ hơn gặp khó khăn về vốn, nhân lực và công nghệ, buộc phải co hẹp phạm vi hoạt động hoặc phụ thuộc vào một vài nguồn thu hẹp.

Mảng cho vay trở thành trụ cột, IB và môi giới gặp khó

Theo dữ liệu WiGroup, trong giai đoạn 2023–2024, mảng cho vay đem về lợi nhuận lớn nhất cho toàn ngành, tăng gần gấp đôi từ 2.900 tỷ lên 5.500 tỷ đồng. Trong khi đó, môi giới và các mảng khác đều trầm lắng.

Ông Báu đánh giá, hoạt động tự doanh hiện đi ngang, còn môi giới đang bị chèn ép về biên lợi nhuận khi phí giao dịch trung bình toàn ngành giảm từ 0,2% còn 0,13% sau 5 năm.

Ông Bùi Văn Huy cho biết: "Ở top 10 công ty chứng khoán, doanh thu môi giới vẫn đủ bù chi. Tuy nhiên, với nhóm dưới, biên lợi nhuận hầu như không còn."

Trong khi đó, mảng IB – từng được xem là động lực dài hạn – đang lâm vào tình trạng đóng băng, đặc biệt với IB cổ phiếu. Làn sóng IPO suy giảm khiến nhiều công ty không thể triển khai dịch vụ tư vấn niêm yết hay phát hành riêng lẻ.

IB trái phiếu vẫn còn dư địa, nhưng tính ổn định và quy mô không thể bù đắp toàn phần cho sự hụt hơi từ mảng cổ phiếu.

Ở chiều ngược lại, mảng cho vay, đặc biệt là cho vay margin, đang trở thành cuộc đua cạnh tranh chính giữa các công ty. Một số đơn vị lớn đã tối ưu hoá hệ số sử dụng vốn bằng cách tập trung đẩy mạnh cho vay cá nhân, hoặc hợp tác với các nền tảng công nghệ để mở rộng cơ sở khách hàng.

Tuy nhiên, không gian tăng trưởng cho vay cũng không vô hạn. Nếu số lượng cổ phiếu niêm yết không tăng thêm, khả năng cho vay sẽ sớm chạm trần do thiếu hàng hóa đảm bảo.

Thực tế, không ít công ty chứng khoán hiện đang đối mặt với tình trạng tồn kho margin cao, dẫn đến rủi ro lớn trong trường hợp thị trường điều chỉnh mạnh. Điều này buộc các công ty phải tái thiết kế chính sách tín dụng nội bộ, thắt chặt tiêu chí giải ngân và nâng chuẩn thẩm định tài sản đảm bảo.

Một số đơn vị đã chủ động phân tầng khách hàng để kiểm soát tốt hơn chất lượng cho vay và hạn chế thiệt hại trong các phiên điều chỉnh sâu.

Thị trường cần tái định vai trò công ty chứng khoán

Ngoài những khó khăn từ các mảng truyền thống, một xu hướng đáng lưu tâm là việc nhiều doanh nghiệp chuyển sang vay qua công ty chứng khoán thay vì tại ngân hàng. Ông Huy cho rằng, việc này tiềm ẩn nguy cơ khiến thị trường chứng khoán bị lai hóa giữa vai trò huy động vốn và trung gian nợ.

Trên thực tế, một số công ty chứng khoán đã trở thành trung gian tài chính cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ – nhóm đối tượng khó tiếp cận vốn tín dụng ngân hàng.

Điều này giúp tăng quy mô hoạt động, nhưng đồng thời tạo rủi ro kép: vừa mang tính chất ngân hàng, vừa không được quản lý theo chuẩn tín dụng nghiêm ngặt. Nếu không được điều chỉnh, hệ thống có thể phát sinh điểm nghẽn về minh bạch và an toàn tài chính.

Với nhìn nhận từ WiGroup, việc duy trì tăng trưởng bền vững trong ngành chứng khoán cần sự đổi mới về chiến lược, tối ưu hóa chi phí và hiệu quả sử dụng vốn. Với các nhân sự mới gia nhập, câu chuyện nghề nghiệp không chỉ còn là đặt lệnh hay tư vấn giao dịch, mà là hướng tới hoạt động quản lý tài sản hoặc khai thác chuỗi giá trị khác biệt.

Đây cũng là thời điểm để các công ty chứng khoán tái đánh giá lại vai trò trong thị trường vốn – không chỉ đơn thuần là kênh phân phối, mà cần chuyển mình thành tổ chức tư vấn tài chính toàn diện, đóng vai trò dẫn dắt dòng tiền hiệu quả.

Trong bối cảnh chờ đợi sự trở lại của làn sóng niêm yết, và nỗ lực từ chính phủ để cải thiện môi trường thị trường, ngành chứng khoán đang đứng trước giai đoạn cần tái định vai trò, mô hình và chiến lược phát triển cho đối với từng mảng kinh doanh.