Đây là phản ứng quá mức của hệ miễn dịch đối với các chất vô hại từ môi trường, gọi là dị nguyên, dẫn đến các triệu chứng từ nhẹ như ngứa ngáy đến nặng như sốc phản vệ.
Dù không phải bệnh lý nguy hiểm tức thời, dị ứng ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển, chất lượng sống của trẻ và tạo áp lực không nhỏ lên gia đình.
Bệnh nhi bị viêm da cơ địa (Ảnh minh họa: Getty).
Báo cáo tại Hội nghị Tại Mũi Họng Nhi năm 2025 diễn ra ngày 12/12, BSCKII Hoàng Quốc Tưởng, Giảng viên Bộ môn Nhi, Trường Y, Đại học Y Dược TPHCM cho biết, dị ứng thường biểu hiện qua các bệnh lý như viêm da cơ địa, dị ứng thức ăn, viêm mũi dị ứng và hen suyễn.
Những bệnh này không xuất hiện đơn lẻ mà thường là một chuỗi tiến triển liên tục, tự nhiên, hay được gọi là "tiến trình dị ứng". Khi một bệnh dị ứng khởi phát, trẻ sẽ có nguy cơ mắc thêm những bệnh lý khác theo thời gian nếu không được kiểm soát tốt.
Tại sao ngày càng nhiều người mắc bệnh dị ứng?
Tỷ lệ trẻ mắc dị ứng trên toàn cầu tăng nhanh trong vài thập kỷ qua. Theo BSCKII Hoàng Quốc Tưởng, nếu 10 năm trước viêm da cơ địa còn hiếm gặp, hiện nay, tỷ lệ mắc bệnh này ở trẻ dưới 5 tuổi lên đến 10-20%, tùy quốc gia.
Bác sĩ Hoàng Quốc Tưởng báo cáo tại sự kiện (Ảnh: DL).
Tỷ lệ dị ứng thức ăn cũng tăng mạnh, đặc biệt với trứng, sữa và hải sản, trong khi viêm mũi dị ứng chiếm 10-20% ở trẻ bắt đầu đi học. Hen suyễn không chỉ tăng mà còn dự báo duy trì mức cao đến năm 2050.
"Nguyên nhân sâu xa gây ra dị ứng là tổn thương hàng rào biểu mô - lớp bảo vệ da, ruột và đường hô hấp. Điều này cho phép dị nguyên dễ dàng xâm nhập, kích hoạt phản ứng miễn dịch.
Sự gia tăng này không phải do một nguyên nhân đơn lẻ mà là sự kết hợp của nhiều yếu tố bao gồm biến đổi khí hậu, sự suy giảm đa dạng vi sinh vật, chế độ ăn và ô nhiễm môi trường", bác sĩ phát biểu.
Trong số các yếu tố tác động, biến đổi khí hậu được xem là động lực lớn nhất làm gia tăng các bệnh dị ứng hô hấp.
Nhiệt độ toàn cầu tăng khiến mùa phấn hoa kéo dài, lượng phấn nhiều hơn và thời gian phát tán rộng hơn. Những hiện tượng thời tiết cực đoan như lũ lụt, bão bụi, cháy rừng cũng làm tăng nồng độ các chất kích thích trong không khí, khiến các bệnh viêm mũi dị ứng, hen suyễn bùng phát mạnh.
Bên cạnh đó, mất đa dạng vi sinh vật - hệ quả của sinh mổ, lạm dụng kháng sinh và sinh non cũng là một nguyên nhân khác gây dị ứng ở trẻ em.
Trong đó, sinh mổ khiến trẻ không tiếp xúc với hệ vi khuẩn tự nhiên của mẹ như khi sinh thường. Sinh non khiến trẻ không có đủ thời gian hoàn thiện hệ miễn dịch và hàng rào biểu mô. Lạm dụng kháng sinh lại phá vỡ cân bằng hệ vi sinh, khiến cơ thể dễ phản ứng quá mức với các dị nguyên.
Sự thay đổi trong mô hình dinh dưỡng cũng là nguyên nhân lý giải tốc độ gia tăng của bệnh dị ứng.
Theo bác sĩ Tưởng, chế độ ăn với thức ăn nhanh giàu chất béo bão hòa, đường tinh luyện và thực phẩm chế biến nhiệt cao, thiếu rau củ, chất xơ được chứng minh làm tăng nguy cơ dị ứng ở trẻ.
Ngoài ra, ô nhiễm không khí, khói xe, bụi mịn, hóa chất tẩy rửa, chất bảo quản… tấn công trực tiếp vào hàng rào biểu mô của da và niêm mạc hô hấp. Hàng rào này khi bị tổn thương sẽ làm tăng khả năng dị nguyên xâm nhập vào cơ thể.
Cánh tay nổi đầy vết dị ứng của một bé gái (Ảnh minh họa: Getty).
"Chuỗi domino" các bệnh lý dị ứng và cách phòng ngừa
Tiến trình dị ứng ở trẻ em là chuỗi tiến triển tự nhiên theo lứa tuổi và cơ chế sinh học, bắt đầu từ tổn thương da và dẫn đến các bệnh hô hấp. BSCK2 Hoàng Quốc Tưởng mô tả đây như "chuỗi domino", với viêm da cơ địa làm mắt xích đầu tiên. Nếu không kiểm soát sẽ lan sang dị ứng thức ăn, viêm mũi dị ứng và hen suyễn.
Theo tiến trình dị ứng, trẻ thường khởi phát bệnh từ viêm da cơ địa trong những năm đầu đời. Khi lớn hơn, trẻ có thể mắc thêm dị ứng thức ăn, phổ biến nhất là trứng, đậu phộng, sữa, hải sản. Các nghiên cứu cho thấy những trẻ bị viêm da cơ địa sớm có nguy cơ dị ứng thức ăn gấp 6 lần so với nhóm trẻ bình thường.
Vào giai đoạn trẻ đi học, quá trình dị ứng có thể chuyển sang đường hô hấp với các bệnh như viêm mũi dị ứng và hen suyễn. Hai bệnh lý này có mối liên hệ mật thiết: kiểm soát tốt viêm mũi dị ứng giúp cải thiện kiểm soát hen và ngược lại.
Không chỉ vậy, trẻ có thể mắc “dị ứng kép”, nghĩa là đồng thời có nhiều bệnh dị ứng cùng lúc. Nếu không được can thiệp sớm ở giai đoạn đầu, tình trạng dị ứng sẽ ngày càng nặng hơn và khó kiểm soát về sau.
Theo bác sĩ Tưởng, ngăn ngừa tiến trình dị ứng hoàn toàn là điều chưa thể thực hiện được. Tuy nhiên, một số biện pháp can thiệp sớm từ giai đoạn mang thai đến khi trẻ lớn hơn cũng được chứng minh mang lại hiệu quả trong giảm nguy cơ và hạn chế mức độ bệnh.
Các nghiên cứu cho thấy chế độ ăn Địa Trung Hải hoặc chế độ ăn giàu rau củ, thực phẩm tươi của mẹ giúp giảm nguy cơ viêm mũi dị ứng và hen suyễn ở trẻ 4 tuổi. Ngược lại, chế độ ăn phương Tây với thực phẩm siêu chế biến hoặc được nấu chín dưới nhiệt độ cao làm tăng nguy cơ dị ứng ở trẻ.
Theo đó, cả mẹ và bé nên ăn đa dạng các loại thực phẩm, hạn chế thực phẩm siêu chế biến và ưu tiên chế biến đồ ăn tại nhà để giảm/hạn chế nguy cơ dị ứng.
Trẻ nên được sinh thường, bú mẹ hoàn toàn, tránh lạm dụng kháng sinh. Bé cũng nên được tiếp xúc với các dị nguyên (thú cưng, thực phẩm...) để tăng khả năng miễn dịch.
Vì viêm da cơ địa là bước khởi đầu của tiến trình dị ứng, việc chăm sóc da sớm, đặc biệt ở trẻ có tiền sử gia đình, cũng mang lại hiệu quả đáng kể. Bác sĩ dẫn chứng một số nghiên cứu gần đây cho thấy dưỡng ẩm hằng ngày ngay từ sơ sinh có thể giảm nguy cơ viêm da cơ địa 30-50%.
Một số nghiên cứu cũng ghi nhận việc sử dụng probiotic có thể giảm nguy cơ viêm da cơ địa, dù bằng chứng chưa đủ mạnh để khuyến cáo rộng rãi.
Với trẻ đã mắc dị ứng đường hô hấp, việc kiểm soát song song viêm mũi dị ứng và hen suyễn là cần thiết. Điều trị tốt một bệnh sẽ giúp cải thiện bệnh còn lại.
