Giữa một nhà máy ở Thành Đô, thủ phủ tỉnh Tứ Xuyên, nơi được xem là trung tâm năng lượng mới của Trung Quốc, ánh sáng mặt trời gần như không chiếu tới. Thay vào đó là ánh đèn mờ ảo phản chiếu trên hàng trăm cánh tay robot đang di chuyển nhịp nhàng, cẩn trọng mang theo những tấm “bánh” silic đa tinh thể (polysilicon) màu xám, vuông vức 16 cm và mỏng như sợi tóc. Những tấm wafer này được nung nóng, khắc laser, tẩy rửa bằng axit và phủ mạch bạc, trước khi trở thành tế bào quang điện – trái tim của mọi tấm pin mặt trời hiện đại.
Nhà máy này thuộc Tập đoàn Tongwei, một trong những “ngôi sao” của ngành năng lượng sạch Trung Quốc. Mỗi tuần, dây chuyền của Tongwei có thể sản xuất đủ tấm quang điện để lắp đặt một nhà máy điện mặt trời công suất 500 megawatt, tương đương quy mô lớn nhất của các dự án ở Ấn Độ hay Trung Đông. Chỉ trong 2 tháng, sản lượng nơi đây đủ tạo ra lượng điện hàng năm lớn hơn một lò phản ứng hạt nhân cỡ lớn.
Từ “cá và thức ăn gia súc” đến “ánh sáng của nhân loại”
Ít ai biết rằng Tongwei từng chỉ là một công ty sản xuất thức ăn thủy sản trước khi rẽ hướng sang năng lượng mặt trời đầu những năm 2000. Nhưng chính sự chuyển mình táo bạo này đã đưa họ lên vị trí nhà cung cấp tấm quang điện cho 1/7 tấm pin mặt trời trên thế giới trong năm qua.
Trong năm 2024, toàn ngành công nghiệp năng lượng mặt trời Trung Quốc sản xuất tới 680 GW công suất mới, đủ để cung cấp điện cho khoảng 200 triệu người. Nếu trải phẳng toàn bộ số tấm pin này trên sa mạc, chúng sẽ phủ kín 4.000 km2, tức diện tích gần bằng bang Rhode Island của Mỹ. Với hiệu suất trung bình 25%, lượng điện mà chúng có thể sản xuất trong một năm tương đương 1.400 TWh, bằng 1/20 tổng sản lượng điện toàn cầu năm 2024.
Nếu Trung Quốc tiếp tục duy trì tốc độ này đến cuối thập kỷ, 1/3 nhu cầu điện năng toàn cầu có thể được đáp ứng chỉ bằng các tấm pin do họ sản xuất, ít nhất về lý thuyết.
Ngành năng lượng sạch Trung Quốc hiện được gói gọn trong khái niệm “Tam tân” - bộ 3 mới gồm điện mặt trời, xe điện và pin lưu trữ. Đây là ba lĩnh vực được Bắc Kinh coi là “lực lượng sản xuất mới”, những trụ cột công nghệ có thể dẫn dắt nền kinh tế thoát khỏi mô hình công nghiệp truyền thống dựa vào thép, than và xây dựng cơ bản.
Sự bùng nổ của năng lượng mặt trời chỉ là phần nổi của tảng băng. Sản xuất xe điện của Trung Quốc đạt 13 triệu chiếc năm 2024, tăng trung bình 70% mỗi năm kể từ 2020, trong khi sản lượng pin lithium cũng tăng 65%/năm. So với 2 ngành này, tăng trưởng 50%/năm của năng lượng mặt trời còn bị xem là “chậm chạp”.
Với gió, tốc độ tăng thấp hơn nhưng tác động ổn định hơn. Năm ngoái, 4 nhà sản xuất turbine gió lớn nhất thế giới đều là doanh nghiệp Trung Quốc, chiếm 70% công suất gió lắp đặt toàn cầu (122 GW). Trong ngành này, các kỹ sư Trung Quốc gọi thế mạnh của mình là “biggification”, nghệ thuật làm mọi thứ “to hơn và hiệu quả hơn” bao gồm cánh quạt dài hơn, turbine mạnh hơn, chi phí thấp hơn.
Tham vọng “nắm chén cơm năng lượng trong tay mình”
Sự quan tâm của Bắc Kinh đối với năng lượng sạch bắt nguồn từ khủng hoảng ô nhiễm không khí và nước trong thập niên 1990-2000. Khi các thành phố ngột ngạt trong khói bụi, giới hoạch định chính sách lo ngại về một “khủng hoảng xã hội”. Lời hứa tổ chức “Thế vận hội Xanh” năm 2008 càng khiến chính phủ đặt mục tiêu làm sạch bầu trời.
Song, bên dưới khẩu hiệu môi trường là tham vọng tự chủ năng lượng. Một quan chức từng ví Trung Quốc như “người cầm bát cơm năng lượng, phải tự nắm chắc trong tay mình”. Việc phụ thuộc vào dầu khí nhập khẩu khiến Bắc Kinh dễ bị tổn thương, nên các công nghệ như năng lượng mặt trời, gió và pin được coi là lối thoát chiến lược.
Ngoài ra, trong thập niên 2000, Đức và Tây Ban Nha tung ra chính sách trợ giá vô hạn cho điện mặt trời, khiến nhu cầu tấm pin bùng nổ. Khi các tập đoàn phương Tây do dự vì chi phí đầu tư cao, doanh nghiệp Trung Quốc, được hậu thuẫn bởi vốn rẻ, đất đai giá thấp và điện than giá rẻ ở Tân Cương, nhanh chóng lấp chỗ trống.
Trung Quốc không chỉ có vốn và nhân lực, mà còn kiểm soát các nguyên liệu thô thiết yếu: đất hiếm, lithium, cobalt, graphite, tất cả đều là nền tảng của pin và thiết bị năng lượng sạch. Nhờ vậy, chuỗi cung ứng năng lượng xanh của Trung Quốc khép kín hoàn toàn, từ khai khoáng đến tinh luyện, sản xuất linh kiện, lắp ráp và tiêu thụ nội địa.
Chính phủ đã rót 231 tỷ USD tiền trợ cấp cho ngành xe điện và năng lượng sạch trong giai đoạn 2009-2023, gấp gần 3 lần khoản cứu trợ 80 tỷ USD của Mỹ dành cho Detroit sau khủng hoảng tài chính 2008. Nhưng phần thưởng mà Bắc Kinh thu về là một nền công nghiệp dẫn đầu toàn cầu, đủ sức định giá và định hướng xu thế công nghệ xanh.
Từ năm 2005 đến 2024, giá tấm pin mặt trời đã giảm hơn 20 lần. Mỗi khi năng lực sản xuất tăng gấp đôi, chi phí giảm khoảng 30% khiến sản xuất đại trà trở thành đòn bẩy cắt giảm chi phí nhanh nhất. Giờ đây, mọi người tiêu dùng trên thế giới đều hưởng lợi từ năng lượng rẻ hơn nhờ công nghiệp Trung Quốc.
Lún sâu trong cuộc khủng hoảng thừa
Tuy nhiên, sự tăng trưởng quá nhanh đang đẩy ngành năng lượng mặt trời Trung Quốc vào một cuộc khủng hoảng thừa nghiêm trọng. Dù năm 2024 sản xuất 680 GW pin mặt trời, năng lực của các nhà máy polysilicon đã vượt 1.200 GW, tức dư thừa gần gấp đôi nhu cầu thực tế.
Theo Reuters, ngành này mất 60 tỷ USD và cắt giảm gần một phần ba nhân sự chỉ trong năm qua. Bắc Kinh đã phải lên tiếng cảnh báo về hiện tượng “nội quyển hóa” (involution) - khi doanh nghiệp lao vào cuộc chiến giá cả đến mức không còn lợi nhuận. Trong bối cảnh đó, giới chức đang bàn đến một mô hình “OPEC năng lượng mặt trời”, tức hợp tác hạn chế sản lượng giữa các tập đoàn lớn để ổn định giá.
Sự thanh lọc là điều không tránh khỏi. Các “ông lớn” như Tongwei, LONGi hay Trina Solar được kỳ vọng sẽ hấp thụ hoặc thâu tóm các nhà sản xuất nhỏ, tạo nên một cấu trúc tập trung và bền vững hơn. Chính phủ dự kiến đưa các biện pháp tái cơ cấu ngành vào Kế hoạch 5 năm lần thứ 15 (2026-2030) nhằm “loại bỏ chủ nghĩa địa phương bảo hộ” và thúc đẩy đổi mới.
Theo chuyên gia Ilaria Mazzocco thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (CSIS), ngành năng lượng mặt trời của Trung Quốc nay đã “quá lớn để thất bại”. Dù đối mặt với tái cấu trúc, sự sụt giảm quy mô đáng kể là khó xảy ra. Nhu cầu điện trong nước vẫn tăng không ngừng, với mức tăng sản lượng điện năm 2024 tương đương tổng sản lượng của cả nước Đức.
Các nhà máy xe điện và pin tiếp tục mở rộng, tạo ra vòng lặp nhu cầu - sản xuất - hạ giá chưa từng thấy trong lịch sử công nghiệp thế giới. Dự báo đến năm 2030, các hãng xe điện Trung Quốc sẽ chiếm 1/3 sản lượng ô tô toàn cầu, trong khi pin và tấm pin mặt trời của họ phủ kín thị trường từ châu Phi đến châu Âu.
Sự học hỏi qua thực hành của Trung Quốc vẫn đang phát huy sức mạnh khổng lồ. Những cải tiến kỹ thuật dù nhỏ nhất đã nhanh chóng lan truyền khắp ngành, như cách mà chỉ trong 4 tháng năm 2018, công nghệ monocrystalline silicon hay dao cắt kim cương đã trở thành tiêu chuẩn toàn cầu.
Tham khảo Economist
