Việc giảm cân và duy trì vóc dáng luôn là một thách thức lớn đối với nhiều người. Khoa học hiện đại đang dần hé lộ những bí ẩn đằng sau hiện tượng này, cho thấy cơ thể con người được "lập trình" để chống lại việc giảm cân, một cơ chế sinh học có nguồn gốc từ tổ tiên xa xưa.
Khi bạn giảm cân, cơ thể bạn phản ứng như thể đó là mối đe dọa đến sự sống còn (ảnh: pexels/pavel danilyuk, CC BY).
Di sản từ tổ tiên
Hàng trăm nghìn năm trước, mỡ cơ thể là yếu tố sống còn đối với tổ tiên loài người. Quá ít mỡ đồng nghĩa với đói, quá nhiều có thể làm chậm di chuyển.
Theo thời gian, cơ thể con người đã phát triển các cơ chế phòng vệ sinh học phức tạp, kết nối với não bộ, để bảo vệ nguồn năng lượng dự trữ. Những hệ thống này từng giúp chúng ta sống sót qua những thời kỳ khan hiếm thức ăn.
Tuy nhiên, trong thế giới hiện đại, nơi thức ăn dồi dào và việc di chuyển là tùy chọn, chính những cơ chế này lại trở thành rào cản lớn cho việc giảm cân.
Khi một người giảm cân, cơ thể phản ứng như thể đang đối mặt với mối đe dọa sinh tồn. Hormone đói tăng vọt, cơn thèm ăn tăng lên và năng lượng tiêu hao giảm xuống.
Những thích nghi này được tiến hóa để tối ưu hóa việc dự trữ và sử dụng năng lượng trong môi trường nguồn thức ăn không ổn định. Nhưng ngày nay, với sự dễ dàng tiếp cận đồ ăn vặt rẻ tiền, giàu calo và lối sống ít vận động, những thích nghi này lại gây ra nhiều vấn đề.
Nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng não bộ của chúng ta có những cơ chế mạnh mẽ để bảo vệ cân nặng cơ thể và có thể "ghi nhớ" cân nặng trước đây. Đối với tổ tiên, điều này có nghĩa là nếu giảm cân trong thời kỳ khó khăn, cơ thể họ sẽ có thể "trở lại" cân nặng bình thường vào những thời điểm thuận lợi hơn.
Nhưng đối với con người hiện đại, điều này có nghĩa là não bộ và cơ thể chúng ta ghi nhớ bất kỳ sự tăng cân quá mức nào như thể sự sống còn phụ thuộc vào nó. Một khi cơ thể đã nặng hơn, não bộ sẽ coi cân nặng tăng thêm đó là mức bình thường mới, một mức mà nó cảm thấy buộc phải bảo vệ.
Khả năng "ghi nhớ" cân nặng này giải thích tại sao rất nhiều người tăng cân trở lại sau khi ăn kiêng. Đây không phải do thiếu kỷ luật, mà là do sinh học của chúng ta đang làm chính xác những gì nó đã tiến hóa để làm: chống lại việc giảm cân.
Bẻ khóa sinh học: Hy vọng từ y học và khoa học
Các loại thuốc giảm cân mang đến hy vọng mới. Chúng hoạt động bằng cách mô phỏng các hormone đường ruột, ra lệnh cho não kiềm chế sự thèm ăn.
Tuy nhiên, không phải ai cũng đáp ứng tốt với những loại thuốc này, và tác dụng phụ có thể khiến việc duy trì khó khăn. Khi ngừng điều trị, sinh học thường tự phục hồi và cân nặng đã giảm sẽ quay trở lại.
Cơ thể và não bộ của bạn có cách ghi nhớ cân nặng lớn nhất của bạn và liên tục cố gắng đưa bạn trở lại đó (ảnh: pexels/julia larson).
Những tiến bộ trong nghiên cứu về béo phì và chuyển hóa có thể mở ra các liệu pháp trong tương lai, giúp giảm thiểu các tín hiệu khiến cơ thể trở lại cân nặng ban đầu, ngay cả sau khi kết thúc quá trình điều trị.
Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng sức khỏe tốt không đồng nghĩa với "cân nặng lý tưởng". Tập thể dục, ngủ đủ giấc, dinh dưỡng cân bằng và sức khỏe tinh thần đều có thể cải thiện sức khỏe tim mạch và chuyển hóa, ngay cả khi cân nặng gần như không thay đổi.
Béo phì không chỉ là vấn đề cá nhân mà cần có cách tiếp cận toàn xã hội để giải quyết tận gốc. Các biện pháp phòng ngừa có thể tạo ra sự khác biệt bao gồm đầu tư vào các bữa ăn lành mạnh hơn ở trường học, giảm tiếp thị đồ ăn vặt cho trẻ em, thiết kế các khu dân cư ưu tiên đi bộ và đạp xe, và các nhà hàng có khẩu phần ăn tiêu chuẩn.
Các nhà khoa học cũng đang đặc biệt chú ý đến các giai đoạn đầu đời quan trọng, từ khi mang thai đến khoảng bảy tuổi, khi hệ thống điều chỉnh cân nặng của trẻ đặc biệt dễ thay đổi.
Nghiên cứu đã phát hiện ra rằng thức ăn của cha mẹ, cách cho trẻ sơ sinh ăn và thói quen lối sống thời thơ ấu đều có thể định hình cách não bộ kiểm soát sự thèm ăn và tích trữ chất béo trong nhiều năm tới.
Lời khuyên cho người muốn giảm cân
Nếu bạn đang muốn giảm cân, hãy chú ý giảm bớt chế độ ăn kiêng khắc nghiệt và tập trung nhiều hơn vào các thói quen bền vững hỗ trợ sức khỏe tổng thể.
Ví dụ, việc ưu tiên giấc ngủ giúp điều chỉnh sự thèm ăn, trong khi hoạt động thường xuyên, thậm chí là đi bộ, có thể cải thiện lượng đường trong máu và sức khỏe tim mạch.
Điểm mấu chốt là béo phì không phải là một thất bại cá nhân, mà là một tình trạng sinh học được hình thành bởi não bộ, gen và môi trường sống của chúng ta.
Những tiến bộ trong khoa học thần kinh và dược lý đang mang đến những cơ hội mới về phương pháp điều trị, trong khi các chiến lược phòng ngừa có thể thay đổi cục diện cho các thế hệ tương lai.
Vì vậy, nếu bạn đang chật vật giảm cân và duy trì cân nặng, hãy biết rằng bạn không đơn độc và đó không phải lỗi của bạn. Bộ não là một đối thủ đáng gờm. Nhưng với khoa học, y học và các chính sách thông minh hơn, chúng ta đang bắt đầu “thay đổi luật chơi”.
